Ковид-19 уонна сүрэх

Бу ыарыы кэлэн элбэх киһи олоҕун ылан барда. Ону бары кэриэтэ эппитинэн-хааммытынан билэн, аймахтарбытын, чугас дьоммутун сүтэрэн дириҥник өйдөөтүбүт диэххэ сөп.  Кини киһи тыҥатын эрэ эмсэҕэлэтэр буолбакка, быары, бүөрү, ону таһынан, сүрэҕи эмиэ хаарыйар.

Билигин быраастар ковидынан ыалдьан аһарбыт дьону кэтээн көрүүлэринэн, бу ыарыыны чэпчэкитик да аһарбыт дьон кэлин тыҥаларыгар, сүрэхтэригэр-быардарыгар оҕустарыылаах буолан тахсыахтарын сөп эбит диэн түмүккэ кэллилэр.  Ковид-19 итинник хойутаан дьайыыта, бу ыарыы киһиэ­хэ киирэн тахсыбыт кэминээҕэр  ордук ыарахан буолар түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суохтар, өлүү-сүтүү да түбэлтэлэрэ баар буолуохтарын сөп. Ити боппуруоһу билигин учуонайдар дириҥэтэн үөрэтэ сылдьаллар. Ол курдук, ковидынан ыалдьыбыт дьон үс гыммыттан биирдэрэ сүрэҕэр хаарыттарыылаах буолара дакаастанан турар.  Ковидынан чэпчэкитик да ыалдьан аһарбыт дьон сүрэхтэрин быччыҥар сыл аҥаара ааспытын да кэннэ сүһүрүү сибикитэ хаалбыт буолара биллэр. Урут хаһан да сүрэхтэрэ ыалдьа сылдьыбатах дьон сүрэхтэригэр күүскэ оҕустарыахтарын сөп.  Бу ыарыы маҥнай кэлэригэр кини тыҥаны эрэ сүһүрдэр, ол түмүгэр кислород кыайан тиийбэккэ, ыарыһах сүрэҕэр оҕустарар диэн быһаарыы баара.  Онтон бу ыарыы төрдүн үөрэтэн көрүү түмүгэр  кини вируһа киһи организмын тымырдарын эркинин тутулун белоктарын алдьатан, тромбалары үөскэтэн, капиллярдар бүөлэниилэригэр тириэрдэрэ  дакаас­таммыта.  Дьэ, ити курдук, биир саамай кутталлаах моһол – сүрэх быччыҥнарын сүһүрүүтэ (миокардит) үөскүүр.  Бу сүһүрүү маҥнай утаа бэйэтин биллэримиэн сөп, ол ордук кутталлаах, эмтэммэккэ хааллаҕына, өссө ыарахан моһоллорго тириэрдиэн сөп. Ол түмүгэр сүрэх үлэтин тэтимэ кэһил­лиэн сөп, сүрэх быччыҥнарын мөлтөөһүннэрин түмүгэр  сүрэх кыаммат буолуон сөп,  сүрэх иһигэр тромба да үөскүөн сөп, сүрэх үлэтэ эмискэ тохтоон да хаалыан сөп.

Сүрэх быччыҥнарын сүһүрүүтүн түмүгэр кини элэктэриичистибэни аһарар туруга  кэһиллэн сүрэх тэбэр тэтимэ түргэтии­ригэр тиэрдэр.  Дьэ, ол түмүгэр коронавирус ыарыытын кэнниттэн  киһи дьоҕус да хамсаныы­лаах ноҕуруусканы кыайбат буолан хаалар.  Итинник түбэл­тэлэр коронавируһу чэпчэкитик да аһарбыт дьоҥҥо буолуохтарын сөп.  Ол иһин ковидынан ыалдьан аһарбыт киһи  диспансернай учуокка туруохтаах,  наада буоллаҕына сөптөөх эмтэри анатан үөскээн эрэр ковид моһоллорун эрдэтинэ  туоратыахтаах. Ол да иһин билигин ковид содулларын утары охсуһарга аналлаах  санаторийдар баар буоллулар, ол санаторийдарга ыарыы төһө ыараханнык ааспытыттан тутулуктаах уонна онтон да атын төрүт ыарыылар баар буоллахтарына,  олору кытары учуоттаан араас көрүҥнээх эмтэ­ниини ааһаллар.

Ковид-19 ордук тыҥаны сүһүр­дэр буолан, сүрэххэ кислород тиийбэккэ, сүрэх бэйэтин быччыҥа сүһүрүүтүн таһынан  өссө эбии охсууну оҥороро саарбаҕаламмат диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэх­хэ наада.

Маны таһынан, өссө  цитокиннар (Т – лимфоцит диэн иммуннай килиэккэлэр)  тоҕо анньан киириилэрин (цитокиновый шторм) умнумуохха наада.  Ол аата бу килиэккэлэр аһара элбээтэхтэринэ, сүрэх доруо­бай быччыҥнарын кытта эчэтэллэр. Ол түмүгэр сүрэх быччыҥнара чаҕылҕанныы сүһүрүүгэ (молниеносный миокардит) оҕустарыахтарын сөп. Оччоҕуна сүрэх эмискэ кыаммат буоларга тии­йэр, ыарыһах сүрэхтэн төрүттээх шокка (кардиогенный шок) түһэр, маннык ыарыһаҕы быыһыыр уустугурар.

Өссө коронавируһу эм­­тиир препараттар сорохторо сүрэх тэтимин кэһиллиитигэр тириэр­диэхтэрин эмиэ сөп. Ол туһунан умнумуох уонна сэрэниэх тус­таахпыт.

Дьэ, ити курдук ковид-19 вируһа сүнньүнэн киһи тымырын ис субатын (эндотелий) алдьатан, тромба үөскээһинигэр тириэр­дэр, ол түмүгэр сүрэх тымырдарын бүөлэниитэ (инфаркт), төбө тымырдарын бүөлэниитэ (инсульт), тыҥа тымырдарын бүөлэниитэ (тромбоэмболия легочных артерий) үөскүүр.  Итинник куттал киһи үтүөрэн балыыһаттан тахсыбытын да кэннэ баарын умнумуохха наада.   Ордук чуолаан уруккуттан сүрэх-тымыр уонна   тыҥа ыарыылаах дьон итинник моһолтон  сэрэниэхтээхтэр.

Түмүктээн эттэххэ, ковид-19  сүрдээх кутталлаах ыарыы,  ордук чуолаан тыҥаны,  сүрэҕи хаарыйар,  киниттэн олох харыстана сылдьыахха наада. Коронавирус вируһугар хаптарбат туһугар дьон элбэх сиригэр маасканы туһаныахха,  илиини сотору-сотору сууна,  ыраас уунан муруну-бэлэһи сайҕана сылдьыахха наада.  Ону таһынан чөл олоҕу, уопсай гигиенаны тутуһуу, диспансернай учуокка туруу, о.д.а. кумааҕыга суруллубут ирдэбиллэр барыта тутуһуллуох­таахтара бэркэ өйдөнөр буолуох­таах дии саныыбын.   Бу куһаҕан хамсык ыарыы билигин вируһун туруга уларыйан, арыый чэпчэкитик киирэн тахсар буолан эрэрэ билиннэ. Ол эрээри кини оннугар  атын вирус кэлэн, киһи аймаҕы тунуйуон сөп.  Онон вирустартан сэрэнии ирдэбиллэрин  тутуһуу куруук баар буолуохтаах.

Петр Захаров, «Сүрэх хирург хараҕынан» саҥа кинигэтиттэн