Наталья Иванова: «Судьуйа сиэрдээх буолуохтаах»

Дьокуускай куорат суутун бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу Наталья Васильевна Иванова “Сэмсэ санаа” биэриигэ суут үлэтин, гражданскай, холуобунай дьыалалары көрүү туһунан кэпсээтэ.

Холуобунай, гражданскай дьыалалар 60%-ра куорат  суутугар көрүллэллэр

– Наталья Васильевна, Арассыыйа күнүгэр сөп түбэһиннэрэн, суут-сокуон тула кэпсэтээри, санаа атастаһаары бүгүн бу биэриибэр ыҥырдым. Суут ис үлэтин үгүс дьон билбэт, эһиги сабыылаах соҕус тэрилтэ буоллаххыт дии. Онон кэпсэтии­битин, бастатан туран, Дьокуускай куорат суутун үлэтиттэн саҕалыахха.

– Кырдьык, оннук буо­луон сөп, суут үлэтин киһи эрэ барыта ымпыгар-чымпыгар диэри билбэт. Дьокуускай куорат суута өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буол­батах, бүтүн Уһук Илин эрэгийиэнигэр биир улахан суутунан буолар. Биһиэхэ гражданскай уонна  холуобунай  кэллиэгийэлэр бааллар. Куорат суута элбэх саастааптаах буолан, элбэх судьуйалар үлэлииллэр. Ыстаакка 43 судьуйа көрүллэр итиэннэ балтараа сүүсчэкэ аппараат үлэһиттэрэ. Куоракка оҥоһуллар холуобунай, гражданскай уонна административнай буруй  дьыалаларын көрөбүт. Өрөспүүбүлүкэ иһинэн көрүллэр туох баар  холуобунай, гражданскай дьыалалар 60%-ра  биһиги сууппутугар киирэр. Бу биһиги өрөспүүбүлүкэбит уратытынан,  нэһилиэнньэ улахан аҥаара Дьокуускай куоракка олорорунан сибээстиэххэ сөп. Аны туран, туох баар судаарыстыбаннай уорганнар, бөдөҥ тэрилтэлэр барылара Дьокуускайга бааллар.  Маны таһынан улахан уопсас­тыбаннай айдааны, интэриэ­һи таһаарбыт дьыалалар эмиэ биһиги сууппутугар көрүллэллэр. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 22 оройуон суута баар.  “Судебнай присутствиеларын” аахтахха, 40-тан тахса буолар. Олор мантан хаалбыт 40% көрөллөр.

– “Судебнай присутствие” диэн тугуй?

– Урут оройуон аайы сууттар бааллара. Кэлиҥҥи сылларга аҕыйах дьыала көрүллэр сууттарын холботолообуттара. Онон, билиҥҥитэ 22 оройуоннааҕы суут үлэлиир.

Салгыы үлэбитин кэпсээтэххэ, ааспыт сылга барыта 28 тыһыынча дьыаланы көрдүбүт.

– Баһаам элбэх дьыала көрүллэр эбит дии.

– Оннук. Бу улахан үлэттэн турар. Биһиэхэ судьуйалар ыстааттара толору буолбатах. 34 судьуйа эрэ үлэлиир.

Биир судьуйа күҥҥэ 10-15 дьыаланы көрөр

– Судьуйа күннээҕи үлэтэ хайдах буоларый? Күҥҥэ биир судьуйа хас дьыаланы көрөрүй?

– Гражданскай кэллиэгийэ судьуйата буоларым быһыытынан кэпсээтэххэ,  үлэм олох эрдэ, үлэ чааһын иннинэ саҕаланар. Гражданскай дьыалалар элбэх салаалартан тураллар. Манна гражданскай быраап эрэ буолбакка, сир, олорор дьиэ-­уот, нолуок, таможня уонна да атын элбэх сокуоннар киирэл­лэр. Ол сокуоннар аны уларыйа тураллар. Күннэтэ саҥа сокуоннар ылыныллаллар. Ону барытын судьуйа үөрэтэ сылдьыахтаах. Суут быраактыката эмиэ уларыйа турар, ону эмиэ барытын билиэхтээххин, үөрэтиэхтээххин. Онон сарсыарда эрдэттэн олору көрөҕүн, үөрэтэҕин. Салгыы 9 чаастан суут мунньахтара саҕаланаллар. Гражданскай судьуйалар күннэтэ 10-15 дьыаланы аныыллар. Биһиэхэ суут буолбатах күнэ диэн суох. Эбиэккэ диэри дьыалалары көрөн, аны суут уураах­тарын таһаарыахтааххын. Инньэ гынан сорох түгэҥҥэ эбиэттиир да бириэмэ суох буолар. Эбиэт кэннэ суут мунньахтара салгыы ыытыллаллар.

– Оччотугар субуотаҕа, өрөбүлгэ сынньалаҥ көрүллүбэт дуо?

– Суох. Күн аайы аны судьуйаҕа саҥа 10-15 дьыала киирэр. Олору эмиэ үөрэтиэххин наада.

– Аны эппиэтинэһэ бэрт буоллаҕа дии. Киһи, бүтүн тэрилтэ дьылҕата быһаарыллар…

– Гражданскай мөккүөр да буоллаҕына, судьуйа сөптөөх, сиэрдээх быһаарыныы ылынан, сокуоҥҥа олоҕуран уураах таһаарар.

Кытаанах тургутугу ааспыт киһи судьуйа буолар

– Хайдах киһи судьуйа буолуохтааҕый? Үөрэнэллэр, үөрэх кэннэ суукка үлэлии киирэн баран, хаһан, хайдах судьуйа буолалларый?

– Судьуйа вакансията аһылыннаҕына куонкурус биллэриллэр. Судьуйаҕа хандьыдаакка сокуон ирдэбилэ туруо­руллар. Бастатан туран, кини Арассыыйа гражданина, үрдүк юридическай үөрэхтээх, сууттамматах, биэс сыл юридическай ыстаастаах буолуохтаах. Ити ирдэбилгэ эппиэттиир исписэлиис докумуоннарын туттаран куонкуруска кыттар  бырааптаах. Бу кэннэ элбэх бэрэбиэркэни барар, психологическай тургутууну ааһар, квалификационнай эксээмэни туттарар. Ону ааһан кини чугас аймахтарын эмиэ бэрэбиэркэлииллэр, сууттаммыттар дуу, суох дуу, ханна үлэлииллэрэ, дохуоттара, баайдара-дуоллара барыта көрүллэр. Судаарыстыбаннай уоргаҥҥа үлэлиир чугас аймахтаах буоллаҕына, куонкуруһу ааһара эмиэ ыарахаттардаах. Онон ирдэбил кытаанах. Бу маны барытын ааспытын кэннэ квалификационнай кэллиэгийэ буолар. Онно кэллиэгийэ ту­­һааннаах хандьыдаакка мэктиэ биэрдэҕинэ кини дьыалата Москваҕа, дойду Аҕа баһылыгын дьаһалтатыгар ыытыллар. Салгыы  каадыр хамыыһыйата бэрэбиэркэлиир. Тиһэҕэр Арассыыйа Бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсар.

Судьуйа сөптөөх быһаарыныыта

– Дьэ, кытаанах тургутугу ааспыт киһи судьуйа буолар эбит. Аны маннык ыйытыылаахпын, судьуйа хайдах орто сүнньүн булан быһаарыныы ылынарый? Сиэрдээх уураах хайдах ылынылларый?

– Холобур, холуобунай дьыалаҕа буруйу оҥорбут киһи дьайыыта юридическай өттүнэн сөпкө квалифика­цияланыахтаах. Оҥорбут буруйа дакаастаныахтаах. Барытын үөрэтэн, дакаас­таан баран, накаастабыл миэрэтин туттар. Гражданскай дьыалаҕа быраап сыһыаннаһыыларыгар сөптөөх ханнык сокуон нуормалара туттуллаллара быһаа­рыллыахтаах. Гражданскай дьыалаҕа өрүттэр бэйэлэрэ дакаастыыллар, холуобунай дьыала курдук буол­батах. Холуобунай дьыалаҕа силиэдэбэтэл дакаастыыр буоллаҕына, гражданскайга өрүттэр бэйэлэрэ дакаастыыллар. Гражданнар суукка кыттар буол­лахтарына бэрэстэбиитэллэнэллэр. Аны ол бэрэс­тэбиитэллэрэ бары дьыалаҕа эҥкилэ суох үлэлииллэр диир кыах эмиэ суох. Онон, төһө элбэх сөптөөх, кырдьыктаах дакаастабылы хомуйаҕын да, соччонон суукка эн кыайыылаах тахсыаххын сөп. Дьэ ити түгэни кыайбаттар. Сорохтор хотторон баран, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ тахсан, сыыһа сууттаатылар  диир түгэннэрэ эмиэ баар. Бэйэлэрин санааларын суру­йаллар. Сорох ааҕааччы ону ылыныан сөп. Дьиҥэр, сокуон уурааҕа сокуоҥҥа төһө эппиэт­тиирин уонна сиэрдээҕин Үрдүкү Суут эрэ быһаарар. Кинилэр дьыала матырыйаалларын барытын ыланнар үөрэтэллэр, ырыталлар. Ол кэнниттэн бу суут уурааҕа сөптөөҕүн биитэр суоҕун быһаараллар.

Ааһыныы туһунан

– Үрдүкү суукка ааһыныы диэн баар. Сыыһа сууттаатылар диэн ааһына сатыыллар.  Хос көрүҥ диэн эргитэн аҕалаллар дии.  Дьэ ол хайдах барарый?

– Үрдүкү суут хаттаан мунньах ыытан көрөр, бэрэбиэркэлиир. Суут уурааҕа сөп эбит диэн оннунан хаалларар, эбэтэр уларытыан, биитэр көтүрэн саҥа көрүүгэ ыытыан сөп. Онтон гражданскай дьыалаларга бэйэлэрэ көрөн  тута уураах таһаараллар.

Өрүттэр эмиэ сөбүлэс­пэт түгэннэригэр, салгыы аны кассационнай суукка барар. Кассационнай суут Владивосток куоракка баар. Онно эмиэ дьыаланы барытын хат үөрэтэн, бэрэбиэркэлээн баран, сөпсөһүөхтэрин, уларытыахтарын, көтүрүөхтэрин  сөп. Ити курдук дьыала Арассыыйа Үрдүкү суутугар тиийэ бэрэбиэр­кэлэниэн сөп.

– Туох төрүөтүнэн биир үксүн дьыалалары төнүннэрэллэрий?

– Араас. Холобур, суут уурааҕын уларытыы, көтүрүү диэн баар. Итиннэ төрүөт элбэх. Гражданскай дьыалалары ылан көрдөххө, судьуйа со­­куон нуор­маларын сыыһа эмиэ туттуон сөп. Сыыһа тойоннооһун (толкование) оҥоруон сөп. Дакаастабыллары сыаналааһын диэн баар. Холобур, дакаастабыллары сыаналаан маннык түмүккэ кэлэр. Аны үөһээҥҥи суут дакаастабылы атыннык сыаналаан, атын түмүккэ кэлэр. Эбэтэр суут түмүгэ дьыала дьиҥнээх чахчыларыгар олоҕурбатах диэн көтүрүөн сөп.

50-60 туомнаах дьыалалар бааллар

– Сахалар былыр-былыр­гыттан уһуннук-киэҥник  сууттаһаллара биллэр. Уопсайынан, суут дьыалаларын көрүүгэ кэм-кэрдии диэн баар дуо?

– Гражданскай дьыалаларга кэм-кэрдии, болдьох диэн баар. Сокуоҥҥа ол туһунан чуол­кай ыйыллар. Икки ый. Сорох категория дьыалаларга биир ый бэриллэр. Ол гынан баран ити болдьохтору сүрдээх кылгастар дии саныыбын. Холобур, Европаҕа гражданскай дьыалалары сылы-сыллаан көрөллөр. Арассыыйаҕа олус түргэнник көрөбүт. Гражданскай дьыалаҕа өрүттэр бэйэлэрэ дакаас­тыыр буоланнар, сүүрүөхтэрин-көтүөхтэрин, матырыйаал хомуйуохтарын наада.

2011 сылтан Куорат суута болдьоҕу кэһиини таһаара илик диэн этиэххэ наада. Гражданскай дьыалаҕа болдьох уһааһына, эбии эппиэттээччини, биитэр үһүс сирэйи  тардыыны кытары  сибээс­тээх буолуон сөп. Оччотугар дьыала көрүллүүтэ өссө уһаан биэрэр. Эспэртиисэни оҥоруу эмиэ элбэх бириэмэни эрэ­йэр. Куоракка эспэртиисэ­лиир тэрилтэ аҕыйаҕын таһынан, эспиэртэр  аҕыйахтар.

Холуобунай дьыалаҕа  тустаах болдьох диэн суох. Бу дьыала биир-икки ый иһигэр көрүллүөхтээх диэн буолбатах. Нууччалыы эттэххэ, “разумный срок” диэн баар. Аны 50-60 туом­наах дьыалалар баар буолаллар, бу балар уһуннук көрүллэллэр. Бу барыта чинчийиллиэхтээх, үөрэтиллиэхтээх. Холобур, ити албыннаппыт дольщиктарга. Хас биирдиилэрин ыҥыран кэпсэтиэх­хэ наада. Онон дьыала көрүллүүтэ уһаан-кэҥээн хаалар. Тылбаасчыттаах суут буоллаҕына, эмиэ уһуур. Оччотугар 50-60 туомнаах дьыала барыта сахалыы тылбаастаныллыахтаах.

Суут дьиҥнээхтик, дириҥник хорутан, өрүттэр санааларын барытын учуоттаан баран, уураах ылынар.  Сорох кыыһырар дьон эмиэ баар, туох ааттаах уһуннук сууту соһоллоруй, уһаталларый диэн. Дьиҥэр оннук буолбатах буоллаҕа.

Биһиги үлэбитигэр ким да орооспот

– Суут тутулуга суох диэн аны ыйытыыга кэлиэх­хэ. Сорохтор араас­тык саныыллар. Судьуйа кэпсэтии бэрээдэгинэн чопчу ким эрэ интэриэ­һигэр уураах ылынар диэн дьон үгүстүк этэр. Холобур,  эйиэхэ ким эбит төлөпүөннээн, маннык  уураах ылыныҥ диэн эппит түгэннэрэ баар дуо?

– Оннук түгэн олох суох этэ. Дьиҥинэн, биһиэхэ ким да орооспот ээ. Биһиги олохтоох былаас уорганнарын кытары туох да сибээспит суох. Кинилэр биһигини үлэҕэ анаабаттар, биһиэхэ хамнас төлөөбөттөр, тугунан да хааччыйбаттар. Федеральнай структурабыт. Холобур, ким эбит эрийэн көрдөстөҕүнэ,эн сокуону кэһэн туран сыыһа, сөбө суох уурааҕы таһаарбаккын буоллаҕа. Сыыһа ­уураах тахсар түгэнигэр, иккис инстанцияҕа тиийэн син биир көтүрүллэр.

– Онтон наһаа элбэх уурааҕа көтүрүллэр судьуйа ол аата үлэтигэр элбэх сыыһаны таһаарар диэн дуу?

– Дьиссипилинээринэй эппиэтинэскэ тардыллыан сөп. Соруйан оҥорбут диэн да­­каастаннаҕына.

– Суут уурааҕар сабыдыаллыы сатыыр буоллаххына, икки сылга диэри хаайыыга ыытыллыаххын сөп эбит дии.

– Оннук баар. Сабыдыал­лааһын диэн буолбакка, мэһэйдэһии баар буолуон сөп. Сууттанааччылар бэйэлэрэ мэһэйдэһээччилэр. Соруйан суукка кэлбэккэ, холобур.

– Наталья Васильевна, олус үчүгэйдик ирэ-хоро кэпсэттибит. Биһиги биэриибитигэр ыалдьыттаабыккытыгар махтанабыт, үлэҕитигэр ситиһиилэри баҕарабыт.