Томпоҕо “Алаас Хотуна Настаа” кинигэ сүрэхтэниитэ буолла

Олунньу 11 күнүгэр Томпо Кириэс Халдьаайытыгар “Алаас Хотуна Настаа” кинигэ сүрэхтэниитэ буолла. Бу кинигэни Анастасия Петровна Лугинова-Настаа дьүөгэлэрэ Т.Е. Харитонова, Е.Д. Кузнецова хомуйан, сүүрэн-көтөн бэчээттэттилэр. Дьиҥнээх истиҥ доҕордоһуу үтүө холобура диэн бу буолар.

Ханнык баҕарар алаас бэйэтэ хотуннаах буолар. Оттон Кириэс Халдьаайыга Алаас Хотуна-Анастасия Петровна Лугинова. Кини 1939 сыллаахха алтынньы ый 10 күнүгэр хатыҥ чараҥнаах Чурапчы улууһугар күн сирин көрбүтэ. Анастасия Петровна төрүөҕүттэн ийэ тыл илгэтин ийэ кутугар иҥэрэ, айылҕа мандарын сүрэҕэр бигии улааппыта.  Настаа оҕо эрдэҕиттэн туохха да аралдьыйбакка ааҕар этэ. Кинини оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына, саха норуодунай артыыһа Дмитрий Ходулов бар дьон ортотугар: “Олох “самородок” сылдьар эбиккин, кэлэн тыйаатырга үлэлээ,” — диэн эппитэ күн бүгүнүгэр диэри уос номоҕо буолан кэпсэнэ сылдьар.

1961 сыллаахха режиссёр үөрэҕин саҥа бүтэрэн кэлбит Филипп Дмитриевич Сметанин салайыытынан кэбээйилэр биир дойдулаахтарын фронтовик-суруйааччы Тимофей Егорович Сметанин суруйан хаалларбыт “Лоокуут уонна Ньургуһун” пьесатын туруорбуттар. Онно Анастасия Петровна Ньургуһун оруолун, кэргэнэ Николай Харитонович Лоокуут оруолун толорбуттар. Бу испэктээкилинэн 1961-62 сс. Кэбээйи, Бүлүү оройуон нэһилиэктэринэн ситиһиилээхтик гостуруоллаабыттар, дьону-сэргэни сэргэхсиппиттэр.

Уола Николай Николаевич Лугинов бу курдук: “Куоракка кэбээйилэр делегацияларын салайан кэлбит култуура үлэһитэ Розалия Ильинична Саха тыйаатырыгар буолбут тэрээһиҥҥэ ийэм, аҕам тустарынан, Лоокуут уонна Ньургуһун оруолларын биир бастакынан оонньообуттарын олус иһирэх тылларынан кэпсээбитэ, кинилэр курдук итэҕэтиилээхтик оонньообуттары көрө иликпин диэбитэ, ийэбин Кэбээйи Ньургуһунунан ааттаабыта,” — диэн махтана ахтар. Анастасия Петровна 1968 с. Ньургуһун оруолун иккиһин оонньообут. Лоокууту онно Николай Степанович Кобяков толорбут. Настаа үлэтигэр тирэҕирэн, Кэбээйигэ норуодунай тыйаатыр 1973 с. аһыллыбыт эбит. Ол туһунан Т. Сметанин аатынан Кэбээйи норуодунай тыйаатырын урукку дириэктэрэ С.Н. Тимофеев ахтыытын ыыппыта. Тимофей Сметанин 100 сааһын бэлиэтиир кэмпириэнсийэҕэ кинилэри кытта тус кэпсэтэн, ахтыыларын ылан, бу кинигэҕэ тиксэрбиппиттэн үөрэбин. Настааны кэбээйилэр өрө туталларын, Кириэс Халдьаайыны уонна Кэбээйини кини ситимнииригэр итэҕэйбитим, “Кэбээйи Ньургуһуна” диэн ааттыахтарын ааттаабыт эбиттэр диэн санааҕа кэлбитим.

Настааны аан бастаан 1984 с. көрсүбүтүм, кэпсэппитим. Ити күһүн этэ, ыал буолар дьоро киэһэбитин иилээн-саҕалаан ыытыспыта. Онтон Кириэс Халдьаайыга букатыннаахык үлэлии кэлбиппэр үөрэ көрсөн, “Эллээйик” мунньаҕар ыҥырара, ыаллыы олорор буолан эллээйиктэр таҥастарыгар боростуой тигиигэ көмөлөспүттээҕим. Дьиэтигэр киирдэххэ бааннатын иһэ “сгущенка” үүт бааҥкатынан толору, ону сууйа-сото олорор буолааччы. Ол аата эллээйиктэригэр симэх-киэргэл, куйах араас оҥоруутугар кырыйар, таптайар. Биирдэ, наһаа үчүгэй хоһоонноох эрээри, тоҕо миэхэ биэрбэккин, алаас туһунан туруоруубар диэн соһуппута. Онтум “Харыстааҥ” хоһооммун этэр эбит, ону ол туруорууга Туйаара Атакова ааҕан долгуппута. Настаа ити курдук болҕомтолоох, киһи бэйэтэ да өйдөөбөккө сырыттаҕына таба ааҕан, булан ыларыттан сөхпүтүм.

Анастасия Петровна туруорсуутунан, кини сүүрэн-көтөн 2006 с. ахсынньы 22 күнүгэр бэрт эрэйинэн Кириэс Халдьаайы  кыраайы үөрэтэр түмэлин бас билиитигэр баар эргэ балаҕаҥҥа “Оҕо олоҥхотун балаҕан дьиэтэ” аһыллыбыта. Мин ити тэрээһини ыытыспыт буолан, олох дьэҥкэтик өйдүүбүн: ол күн Кириэс Халдьаайыга Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоңхо ассоциациятын туспа салаата аһыллыбыта, Анастасия Петровна салайааччынан талыллыбыта. Ол гынан баран, мусуой малын уурар сирэ суох диэн балаҕаммыт сабыллыбыта. “Эллээйик” оҕо норуодунай кэллэктиибэ эмиэ ирэ-хоро үлэлиир сирэ суох хаалбыта. Мантан ылан көрдөххө, кэллэктиип интэринээт биир хоһугар, кэнники кулууп тымныы хоһугар, көс олоҕунан олорбут курдук буолан тахсар. Кыра да кэмҥэ балаҕаҥҥа “Даадар” литературнай түмсүү, “Айгы” кырдьаҕастар кулууптара түмсэр, оҕолор дьарыктанар, төрүт култуура уруогун ыытар, ыалдьыттары көрсөр, сэминээрдэри ыытар этибит. Анастасия Петровна бэйэтигэр дьону тардар, мэлдьи сүбэлиир, сүбэлэһэр, бэйэтин аттыгар саха тыллаахтары сыһыарар буолан, биһиги үлэбит тахсыылаах буолара. Ол курдук, Гаврил Кириллович хомуһун тыаһа, Саргылана Николаевна ыытар тэрээһиннэрэ мэлдьи “Эллээйиги” кытта сибээстээх буолара. Аны биһигини Л.Мекюрдянов аатынан оҕо искусствотын учууталларын кытта ыкса сибээспитин эмиэ кини олохтообута. Бу киниттэн ылбыт үөрүйэхпинэн, бэйэм төһө кыайарбынан 2011-2014 сыллаахха олоҥхо лааҕырын арыйан, тэрийэн үлэлэппитим. Бастакы сылбытыгар саха тыллара уонна Настаа буолан үлэлээбиппит. Кэнники икки сыл бэйэм. Лааҕыр сабыллыытыгар Анастасия Петровна күндү ыалдьыт буолара, туруоруубутун сэҥээрэн көрөрө. Ол сылларга оҕо искусствотын учууталларын көмөтүнэн лааҕыр үлэтэ сыалын ситиспитэ.  Онно суолу ыйбыт Настаа буолар. Үс сыл кэнниттэн үлэ лааҕырдара үлэлиэхтээхтэр диэн харчы көрүллүбэт буолан, тохтообуппут.

“1996 сыллаахха “Эллээйик” норуодунай фольклорнай кэллэктиип аатын ылбыта. Сайын этно-фольклорнай лааҕыры улэлэтэрэ. Дьокуускайга, Санкт-Петербурга оҕолорун үлэлэрин быыстапкаҕа туруорбута.

Кэллэктиип 2000 с “Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун” диэн  өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээл дипломана, 2003 с » Хотугу Сулус» телекуонкурус уонна » Томпо сулусчааннара» күрэхтэһиилэр дипломана, 2005 -2006 сс. Томпо оройуонун оҕо фольклорнай  «Өбүгэ үгэһин өрө тутабыт» көрүү-куонкурус лауреата, 2007 сыл «Кылыһах алыптаах дорҕооно» өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурс 3 степеннээх дипломана уо.д.а. буолбута.

2014с. өрөспүүбүлүкэтээҕи  “Синяя птица” диэн куонкурска кыттан оҕолор “Надежда” номинацияҕа тиксибиттэрэ, 5 босхо  путевканан наҕараадаламмыттара. Ол көмөтүнэн сайын 2014с. Македонияҕа Охрит куоракка аан дойдутааҕы фольклорнай бэстибээлгэ “Завет предков” испэктээкили туруоран  I степеннээх лауреат буолбуттара.” — диэн кэллиэгэтэ, чугас дьүөгэтэ Е. Д. Кузнецова киэн тутта ахтар.

Македонияҕа

Македонияҕа эллээйиктэрин туруоруутун илдьэригэр Саха тыйаатырыгар Е.Н.Степановка көрдөрбүтэ. Мин ол кэмҥэ Дьокуускайга баарым, төлөпүөннээн кэлэн көрүөҥ, сүбэлиэҥ дуо диэбитигэр уолбунаан барбыппыт. Миигин утары көрсүбүтэ, саалаҕа киирбиппит, оҕолорун туһугар долгуйара биллэрэ. Кини итинник улаханнык долгуйбутун итиннэ эрэ көрбүтүм. Артыыс Е.Н. Степанов иннигэр улахан эппиэтинэстээх курдук сананан бары даҕаны долгуйарбыт, онтубутун биллэрбэт буола сатыырбыт. Көрүү кэмигэр санаабытын этэрбитин барытын истэн, оҕолоругар тиэрдэн, сүбэлээн, эгдэһэ түспүппүт.

Настаа бэйэтэ да билбэтинэн миэхэ бэйэтэ туһунан оскуола буолбута. Ол курдук, биир өйдөөх-санаалаах буоламмыт куппут-сүрбүт чугасыһан биир салгынынан тыыннахпыт. 90-с сылларга, быһыыта, кини этэн буоллаҕа буолуо, Елена Дмитриевналыын Дьокуускайга алгыс күрэҕэр киирэн диплом ылан турабын.

Эллээйиккэ үөрэммит, дьарыктаммыт оҕолор Кузьмина Наталья Владимировна, Ефимова Римма Федоровна Улан — Үдэтээҕи культура институтун бүтэрбиттэрэ. Бырааттыы Гаврил, Егор Толбооновтар, Саргылаана Жиркова , Любовь Столярова, Устинья Мегинова , Саргылаана Бравина о. д. а. култуура үөрэҕин бүтэрбиттэрэ. Анастасия Петровна Эллээйигин оҕолорун биир-биир дьарыктыыр буолан, оскуолаҕа элбэхтэ кэлэрэ, сорох оҕолору дьиэтигэр ыҥыран, эбэтэр бэйэтэ кинилэр дьиэлэригэр тиийэн бэлэмниирэ. Дьиктитэ баар, бэйэтэ туойбат, олоҥхолообот уонна дьону, оҕону кытта биир тылы сатаан булар, барытын ырытан кэпсиир буолан туруорбут үлэтэ барыта далааһыннаах этэ.

Бу курдук үгүс оҕо, ыччат, аҕам саастаах дьон махтала үйэлэргэ сүтэн-уостан хаалыа суоҕа, дьэ, ордук күүскэ иңэн сарсыңңы саргыны салайсыа.

А. П. Лугинова сырдык аатын ахтар, кини туһунан   “Алаас Хотуна Настаа” кинигэ сүрэхтэниитин истиҥ киэһэтигэр кэлбит улуустан ыалдьыттар, олохтоохтор, ыччат истибиттэриттэн, тыыннаах өйдөбүл кэпсээннэртэн элбэҕи биллэхтэрэ, киһилии сыһыаҥҥа үөрэннэхтэрэ диэн эрэллээхпин.

Ирина Харайданова, учуутал.

Айылҕаттан айдарыылаах

Күн Айыы Далбара

Алгыс тыл арыаллаах

Өбүгэ үгэhин өрө тутан

Чаҕылхай олоҕу олорор,

Кэскиллээх суолу хаалларар.

Алаас Хотуна дэтэн

Уран тарбаҕынан биллэр,

Байанайдаах да булчут,

Тардыылаах да балыксыт,

Асчыт, иистэнньэҥ бэрдэ,

Оҕо дьону олоххо бэлэмниир,

Ыччаты кэрэҕэ угуйар,

Түүн хойутаан утуйар ийэ,

Сарсыарда эрдэлиир эбэ,

Саханы саха дэтэр

Кһн Айыы Далбара

Айылҕа эргиирин тэңэ

Үйэлэргэ аата ааттаныа.

26.11. 2019 с Сэгэлдьийэ Чээлэй