Улахан Чыыстай түмэлигэр (видео)

1978 сыллаахха Муомаҕа Улахан Чыыстай аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үөрэх дьыла саҕаланыытыгар, устуоруйа кэбиниэтигэр нэһилиэк устуоруйатын кэпсиир, сырдатар муннук тэриллибит. Бу муннугу кыраайы үөрэтээччи, устуоруйа учуутала Александр Михайлович Дегтярев тэрийбит.

Кэлин эспэнээт, матыры­йаал элбээн, “Искра” сопхуос дириэктэрэ Н.И.Слепцов, нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ю.С.Березкин быһаарыы таһаа­раннар, хомуллубут матыры­йааллар уонна эспэнээттэр кулуупка көһөрүллүбүттэр. Мал-сал элбээн, билигин эспэнээт ахсаана 1258-ка тиийэн турар.

Бүгүн болҕомтону тардар ураты маллар тустарынан түмэл дириэктэрэ Вера Баишева кэпсиир.

Мас халандаар

Вера Александровна кэпсии­ринэн, эбээннэр халандаары урут сүрүннээн таба муоһуттан эбэтэр  мастан кыһан оҥороллор эбит. Бу көрөр мас халандаарбытыгар сорох күннэр үрдүлэригэр кыһан бэлиэтээһиннэр бааллар. Тоҕо итинник бэлиэтииллэр эбитий?

Бэбэ

– Бэбэ – биһик. Эбээн дьонун сүрүн дьарыга таба иитии­тэ буолан, “көс олохтоох дьон” диэн ааттыыллар. Сыл устата табаларын үүрэн ыраах сиринэн мэччитэллэр. Бу сындалҕаннаах уһун айаҥҥа кыра оҕону бэбэҕэ сытыараллар уонна аара ханна да түспэтин диэн таба сыарҕатыгар баайан кэбиһэллэр. Бэбэни маһынан эбэтэр талаҕынан оҥороллор, таба эбэтэр чубуку сарыытынан бүрүйэллэр. Түмэлбитигэр баар бу хаартыскаҕа көрөр бэбэҕит (биһиккит) XX үйэ саҕаланыыта оҥоһуллубут. Бу бэбэни Слепцовтар дьиэ кэргэн ыстаадаҕа илдьэ сылдьыбыттар. 1978 сыллаахха Анна Васильевна кыыһа Дария Ивановна кэнчээри ыччат биллин-көрдүн диэн бэлэхтээбит.

 Нечэ

– Нечэ (эбээн тылыттан “дьол тааһа” диэн). Бу айылҕаҕа олус сэдэхтик көстөр таас. Эбээн норуотун итэ­ҕэлинэн “дьол тааһын” булбут киһи уһун үйэлээх, дьоллоох киһи буолар. Бу “дьол тааһа” көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр.

Дьол тааһын удьуор табаһыт Егор Григорьевич Слепцов 1930-с сылларга булбут. Сирэ-уота биллибэт. Түмэлгэ 1980 сыллаахха бэлэхтээбит.

Найми

– Найми (сарыы сону эбээннии итинник ааттыыллар). XX үйэ саҕаланыытыгар хаачыстыбалаахтык таҥас­таммыт сарыыттан тигиллибит, эбээн дьахтара сайын бырааһынньыкка киэргэнэн кэтэр. Бу сону 1930 сыллаах­ха уран тарбахтаах иистэнньэҥ Анна Васильевна Слепцова сороҕун иҥиир сабынан, сороҕун иистэнэр сабынан тикпит. Биэс уонча сыл буолан баран, кыыһа Дария Ивановна түмэлгэ дьон-сэргэ, эдэр ыччат көрө сылдьарыгар анаан бэлэхтээбит.

Бу сарыы сон тииҥ, кырынаас, киис тириитинэн уонна таба, тайах бытыгын түүтүнэн киэргэтиллибит, хара уонна кыһыл таҥаһынан хаймыыламмыт. Бу сон 2009 сыллаахха ЮНЕСКО каталогар киллэриллибитэ.

Ньурун

– Ньурун, ол эбэтэр – тайах мас. Эбээннии ньурун дэнэр. Бу ХХ үйэ саҥатыгар Ылдьаа Уус таптайан оҥорбут тайах маһа. Сүрүн чааһа тимиртэн турар, быыһа алтанынан кутуллубут. Бу эбээн дьахтарын уучахха миинэр тайах маһа.

Бу тайах маһы Евдокия Григорьевна Громова ааттаах-­суоллаах улахан ууска анаан оҥорторбут. Сиэнэ Василий Викторович Соловьев түмэл­битигэр 1988 сыл­лаахха кэлин дьон сэргии көрүө диэн бэлэх ууммут.

Бу уучахха тирэх оҥостор тайах мастара. Маны сэргэ, кырдьаҕас эмээх­ситтэр тордоххо, кэлин балаак­каҕа олорон чаанньыктарын, иһиттэрин-хомуостарын бэйэлэрин диэки тардан чугаһаталларыгар эмиэ тутталлар.

Түмэл устуоруйатыттан

РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин бэтэрээнэ, СӨ үтүөлээх учуутала, РФ Географическай уопсастыбатын чилиэнэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Муома оройуонун уонна Улахан Чыыстай нэһилиэ­гин Бочуоттаах олохтооҕо, кыраа­йы үөрэтээччи, энтузиаст Александр Михайлович Дегтярев үлэтин кэҥэтэн, сайыннаран 1980 сыллаахха тү­­мэли төрүттээбит. Билигин 1957 сыл­лаахха тутуллубут кулууп дьиэтигэр үлэлии турар.

Оттон 1991 сыллаахха эбээн но­­руотун түмэлэ аата иҥэриллибитэ. 2014 сылтан А.М.Дегтярев аатын сүгэр. Түмэл 11 хайысхалаах (отдел), 2 үлэһиттээх. Дириэктэринэн үрдүк та­­һаарыылаахтык 1980–2018 сылларга СӨ култууратын туйгуна, СӨ Бочуоттаах бэтэрээнэ, “Гражданскай кил­­биэн” бэлиэ хаһаайына, Муома оройуонун уонна Улахан Чыыстай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Розалия Гаврильевна Дегтярева үлэлээбитэ.

1988 сыллаахха СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев Улахан Чыыстайга кэлэ сылдьан «Дорогие друзья, любите, изучайте историю и культуру своего народа. Мы обязательно возродимся!» диэн түмэлгэ сурук хаалларбыта. 2002 сыллаахха СӨ Бэрэсидьиэнэ В.А.Штыров «Я был во многих музеях республики, но музей с таким национальным колоритом, видел впервые» диэн суруйан турар.

А.М.Дегтярев аатынан Улахан Чыыстайдааҕы эбээн норуотун устуо­руйатын уонна култууратын тү­­мэлэ 2007 сыллаахха Хотугу аҕы­йах ахсаан­наах норуоттар департаменнарын Гранын, 2009 уонна 2015 сылларга СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэрис­тибэтин Гранын ылбыта. 2020 сыллаахха “Малая Родина” Арассыыйа куонкуруһун финалиһа, Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Һээдьэ” II бэстибээлин дипломана, 2022 сыллаахха “Тыа сирин бастыҥ түмэлэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус кыа­йыылааҕа. 2009 сыллаахха түмэл ­эриэккэс эспэнээттэрэ ЮНЕСКО каталогар киирбиттэрэ.

Балаһаны бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева, Вера Баишева, хаартыскаларга түһэрдэ, видеоҕа уһулла Н.С.Тарабукин аатынан Улахан Чыыстай орто оскуолатын 7 кылааһын үөрэнээччитэ, «Эдэр экскурсовод» куруһуок чилиэнэ Кирилл Баишев.