Ыһыах өйдөбүлэ уларыйда дуо?

“Бастыҥа сүүскэ быһа киириэр диэри ыһыахтар саҕаланнылар” — диэн этиини аҕыйах сылтан бэттэх элбэхтик истэн кэллибит. Кистээбэккэ эттэххэ, саха буоларбытын култуурабыт, таҥаспыт-саппыт, киэргэлбит, иһиппит-хомуоспут эрэ туоһулуур.

Уопсайынан, ыһыах ким, хайдах өйдүүрүнэн, истибитинэн, сороҕор маннык быһыылаах, буолуо диэн сэрэйэн көрүү да быһыытынан этиллэрэ кистэл буолбатах. Ыһыах былыр хайдах тэриллэн ыытылларын академик Иоган Георг Гмелин 1736 сыллаахха Миллер учуонайдыын Дьокуускайтан түөрт уонча биэрэстэлээх сиргэ буолбут ыһыахха сылдьан баран суруйбута биллэр. Ыһыах туһунан атын даҕаны учуонайдар, чинчийээччилэр суруйан тураллар. Ол гынан баран, билигин даҕаны мөккүөр элбэх. Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр ыһыахха сыһыаннаах биирдиилээн чахчылары, суруйуулартан холобурдары сырдатан ааһыахпыт.

Бастыҥа диэбиккэ дылы

Бастыҥа диэбиккэ дылы, былыр Саха сиригэр сукуна, хаарыс, баархат курдук күндү таҥастар суохтарына, бастыҥаны сарыыттан тигэллэр эбит. Кэлин үс-түөрт илии кэтиттээх таҥаска оһуор, ойуу анньан, үрүҥ көмүһүнэн симээн, оҕуруонан субурҕалары түһэрэн киэргэтэллэр эбит. Бу туһунан Н. Е. Саввин суруйан турар.

Бастыҥа букатын умнулла быһыытыйан баран, 1950–1960‑с сыллартан фольклору толорууга анаан кэтэллэригэр сөргүтүллүбүтэ эрээри, суолтата уларыйбыта, сааһыттан тутулуга суох бары кэтэр буолбуттара диэн бэлиэтииллэр. Кэлин 1990‑с сыллартан тус-туспа салбырҕастаах, сүүстэригэр күннээх бастыҥалар баар буолбуттара.

“Саха бастыҥатын салбырҕастара булгуччу холбоһуохтаахтар, икки аҥы буолбаттар. Сорох билиҥҥи маастардар былыргы бастыҥаны үтүгүннэрэн оҥороллоругар тус-туһунан салбырҕастаабыт буолаллар. Дьиҥэ оннук буолуо суохтаах” — диэн Б. Б. Борисов суруйар.

Бастыҥаны ким кэтиэхтээҕий? Манна бүтэһиктээх “туочука” хаһан ууруллуо биллибэт. “XVIII үйэ чинчийээччитэ Г. Георги маннык диэн суруйар: «Девки заплетают волосы и носят широкие начельники кожаные, совсем покрытые узорами и корольками. От их начельников висят по сторонам небольшие корольковые нитки с брякушками». М. М. Носов быһаарарынан, бастыҥаны ыал буола илик кыргыттар кэтэллэрэ. Оттон Э. К. Пекарскай төттөрүтүн ыал буолбут кыргыттар кэтэллэр диэн этэр. Р. К. Маак эмиэ ыал буолбут кыргыттар кэтэллэрин суруйар. Учуонай Р. С. Гаврильева бастыҥа үгэһи уонна сиэри-туому кытта ситимнээҕин бэлиэтиир. А. Н. Прокопьева бастыҥа кыыс баттаҕын кистиир, хаххалыыр аналлааҕын суруйар. Тыва кыргыттарыгар уруу кэмигэр баттахтарын кистиир сабыылара «баштынга» диэн ааттаах эбит. Саха кыыһыгар баттах эмиэ ураты суолталааҕа, туора харахха көрдөрөр, мээнэ ыһар көҥүллэммэтэ. Түүр омуктарыгар, сахаларга эмиэ, баттах — дьахтар төрүүр-ууһуур кыаҕын кытта ситимнээх” — диэн эмиэ Борисов ыстатыйатыгар ыйар.

Аны күн бэлиэни дьахталлар бастыҥаларыгар иилиллибэт, бу эргэ тахса илик кыргыттарга аналлаах диэн суруйбуттарын ааҕан аһарбыттаахпын.

Билигин бу билиилэр, өйдөбүллэр умнулла быһыытыйан дуу, улахаҥҥа уурбаттан дуу, “баарыгар баһыыба” диэн толкуйтан дуу улаханнык тутуһуллубат буолла.

Кымыс иһии

Кымыһы иһии бэйэтэ туспа сиэрдээх-туомнаах. Аныгы дьон таас чорооннорго кутта-кутта иһэрбит курдук буолбатах. Бэрэпиэссэр Г. С. Попова-Санаайа биирдиилээн хамсаныыларынан бэрт тиийимтиэтик быһаарар.

Сиэр-туом алгыһын кэнниттэн бары биир улахан түһүлгэ буола иилии тардыбыт салама иһирдьэ өттүгэр, ханна турбут сиргэ, илин диэки хайыһан, анал олбохторго төгүрүччү олоруллар.

1. Кымыстаах чороону илин диэки үс төгүл өрө уунан Айыыларга туһаайыы
2. Кымыс үрдүн үстэ үрэн Иччилэргэ туһаайыы.
3. Сиэллээх хамыйаҕынан Сир ийэҕэ үс төгүллээн кымыс ибиирэн ыһыах ыһыы — маны аҕа баһылык киһи толорор
4. Ытык кырдьаҕас киһинэн алгыс чороонуттан кымыс үрдүн охтотторуу.
5. Ытык кырдьаҕас кэнниттэн бука бары тэҥҥэ кымыстан биир төгүл омурдуу. Ол кэннэ сонно тута кымыһы толорон биэрии уонна чороону сиргэ ууран баран, кэскил тардар санааны түмүнэн, чочумча саҥата суох олоро түһүү, испит кымыһы кытта ыһыах алгыһын искэ иҥэринии.
6. Кымыстан үстэ субуруччу омурдуу уонна эмиэ толорон биэрэн баран чороону сиргэ ууран, өссө ордук дуоспуруннанан, бэйэни иһиллэнэн, алгыһы иҥэринии, санааны түмүнүү, кымыстан күүс ылыы. Чочумча олоро түһүү.
7. Ким төһө баҕарарынан дуоһуйан олорон кымыс иһии, истэх аайы толорон биэрэн иһии.
8. Дуоһуйа кымыс иһэн баран бары тэҥҥэ туруу, толору кымыстаах чорооннору икки илиигэ ылан инниҥ диэки уунан нөрүөҥҥүн нөргүйэн сахалыы үстэ сүгүрүйүү. Туому толоруу кэнниттэн бары тэҥҥэ улаханнык саҥа таһааран: “Уруй!” — диэһин. Нөрүөнү көннөрөн туран оргууй аҕай салгыны эҕирийэ уос иһигэр: “Айхал!” — диэһин.
9. Кымыстаах чорооннору түһүлгэ ортотугар чөкө мунньан баран алгыс оһуохайыгар киирэн көтөҕүллүү.

Саламаны ыйааһын

Ыһыах буолуон биир хонук иннинэ түһүлгэлэргэ чэчири анньаллара. Чэчирдэр икки ардыларыгар эриэн ситии быаны тардан баран, араас өҥнөөх таҥас кырадаһынын (хараттан ураты), туос ынаҕы, аты, ыаҕыйаны, томторугу баайталыыллар. Бу айыылартан көрдөһөргө анаан оҥоһуллар сиэр-туом. Бу сиэри-туому сайылыкка киириигэ, айан суолун аартыгар, окко киириигэ, ыһыахха, булка, о. д.а. түгэннэргэ толоруллара диэн ыйаллар.

Алгыс

Былыргы ыһыахтар алгыһынан саҕаланаллара үһү. Билигин ыһыахха дьон күнү көрсөөрү, алгыска тиксээри, анаан-минээн сахалыы таҥнан-симэнэн кэлэр. Бу — дьон өйө-санаата уһуктан, ыһыахха сыһыан уларыйбытын туоһулуур. Ыһыах саамай суолталаах түгэнинэн алгыска тиксии буолар.

Онон ыһыахчыт ис туругун бэлэмнэнэн, түһүлгэҕэ үөрэн-көтөн киириэхтээх уонна ити санаатын ыһыктыа суохтаах, оччотугар сылы этэҥҥэ туоруур диэн өйдөбүл баар. Алгыс кэмигэр кэлиини-барыыны, хаамсыыны тохтотуҥ, чуумпуран олорон истиҥ, бэйэҕитин иһиллэниҥ диэн сүбэлииллэр.

Ыһыах кэнниттэн

Түмүктүү таарыйа аныгы ыһыахтар кэннилэриттэн түһүлгэ хобдох көстүүтүн санатан ааһыам этэ. Бу санаатахха, биһиги оҕо эрдэхпитинэ хаһыат дэлэй кэмигэр, оннооҕор сиргэ ыһылла сытар хаһыаты көрбөт эбиппит. Бука, дьон бэйэ бодотун тардынан, кэнниттэн барытын хомунан иһэрэ эбитэ дуу. Оттон билигин хайдаҕый?

Былырыын волонтер Антон Васильев ыһыах бүтүүтэ сүрүн түһүлгэни биир гына ыһыллыбыт бөҕү хомуйа сылдьар видеотын бары да соһуйа, хомойо көрдөххүт буолуо. Бу — абына-табына, алҕас умнан хаалларыллыбыт бөх буолбатах, соруйан гыныы. Күн бастакы аҥаарыгар күөх оту тосту үктээбэт, алгыска тиксибит дьон, киэһэтин төһө эмэ бөх угар анал иһит баарын үрдүнэн, былаастык утах хаатын, салпыакка арааһын олорбут сирдэригэр турбутунан туруоран тахсаллар. Онон быйылгыттан сиэрбитин ситэрэн, бэйэбит кэннибититтэн тугу да хаалларбакка, хомуна үөрэниэҕиҥ, чахчы саха, айылҕа оҕолоро буоларбытын көрдөрүөҕүҥ.