Арассыыйа уонна Кытай: биир эргимтэ, биир айан

Уонча сыллааҕыта Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтин салайааччыта Си Цзиньпин “Биир эргимтэ, биир айан” диэн бырайыагы олохтообута. Бу бырайыак чэрчитинэн Пекиҥҥэ быйыл алтынньы 17-18 күннэригэр үһүс төгүлүн норуоттар икки ардыларынааҕы пуорум ыытылынна. Үгэс курдук, бу тэрээһиҥҥэ Арассыыйа аҕа баһылыга Владимир Путин бэйэтинэн баран кытынна.

“Солко суолунан”

Кытайдар бу бырайыактарын “Новый шёлковый путь” диэн ааттыыллар. Историяттан билэҕит, бу суол Илиҥҥи Азияны Средиземнай муораны кытары сибээстиирэ, биһиги эрабыт иннинэ иккис үйэттэн кэлбит түҥ былыргы айан суола буолар. Бу суолунан Кытайтан солкону таһан атыылыыллара, ол иһин былыр-былыргыттан “улуу солко суола” диэн аат иҥэн хаалбыт.

Бу суолу чөлүгэр түһэ­риигэ урут да, билигин да аан дойду үрдүнэн сүрдээх улахан бырайыактар бараллара. Холобур, Сэбиэскэй кэм саҕана ССРС-тан Кытайга диэри үс тыһыынчаттан тахса килэ­миэтир суол оҥоһуллубута биллэр. Ааспыт үйэ 60-с сылларыгар “Транссиб” тимир суолун холбооһун саҕаламмыта. Ол түмүгэр 2013 сыллаахха Кытай тимир суола “Транссиб” ма­­гистралын кытары биир ситимҥэ киирбитэ. Кэлин Кытай-Монголия-Арассыыйа хайысханан тимир суолун тутуу саҕаламмыта.

Ону сэргэ билигин Кытайтан Казахстанынан Белоруссияҕа тиийэр суол оҥоһулла сылдьар, муоранан айаҥҥа эмиэ саҥа быра­йыактар киирбиттэрэ. Билигин Каспийскай муоранан паром сырыыта саҥардыллан турар, Турцияҕа Босфор муора силбэһиитигэр эмиэ үлэ барбыта. Онон ити бырайыактарынан ылан көрдөххө, Евразия дойдуларын биир ситимҥэ киллэрии бу бүгүн эрэ кэлбит бырайыак буолбатах. Ол эрээри, кытайдар уонча сыллааҕыта киллэрбит бырагыраамалара биһиги үйэбитигэр, буолаары буолан билигин, аан дойдутааҕы бэлиитикэ хонуутугар күн-түүн аайы уларыйыы киирэ турар кэмигэр, ураты суолталанна.

Арассыыйаҕа бу суол туох суолталааҕый диир буоллахха, бастатан туран, Евразия сирин-уотун улахан аҥаарын баһылаан олорор дойдуга, экэниэмикэни сайыннарыыга суол­тата улахан.

Путин этиилэриттэн

РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бу суол Евразиятааҕы экэниэмикэ сойууһун быра­йыактарын кытары сөп түбэһэрин туһунан хаста да этэн турар. Кини бэлиэтииринэн, Евразиятааҕы экэниэмикэ со­­йууһа киллэрбит бырагырааматын кытары ханыылыы.

– Бу бырайыак барыта сүүстэн тахса дойдуну бииргэ түмэр. Мин билэрбинэн, билигин 147 дойду бииргэ үлэлэһэр. Бу бырагыраама Евразиятааҕы экэниэмикэ сойууһа киллэрбит “Улахан Евразия” быра­йыагын кытары ханыылыы. Онон биһиэхэ эмиэ чугас. Холобур, бу үлэ түмүгүнэн Евразиятааҕы экэниэмикэ со­­йууһугар киирэр дойдулар бэ­­йэлэригэр 24 млрд дуоллар суумалаах инвестиция киллэриммит буоллахтарына, биһиги кэлиҥҥи кэмҥэ Кытайы кытары кыраныыссабытыгар Амур өрүскэ икки муос­та тутаммыт, табаары эргиниибитин хас эмэ төгүл үрдэттибит. Онон “Биир эргимтэ, биир айан” быра­йыакка биһиги салгыы үлэлэһэр былааннаахпыт, – диэн кини Кытайга биэрбит интервьютугар эппитэ баар.

Манна даҕатан эттэххэ, Арассыыйа уонна Кытай бииргэ үлэлэһиилэрин түмүгэр табаарынан эргинии, былаан быһыытынан, 2024 сылга 200 миллиард дуолларга тиийиэхтээҕэ. Владимир Владимирович этэринэн, бу кирбиини эрдэлээн быйыл куоһарбыттар.

– Биһиги дойдуларбыт экэниэмикэлэрин сайыннарыыга бииргэ үлэлээһиннэрэ сүүрбэттэн тахса сыл буолла. Хас биирдии түһүмэххэ биһиги дойдуларбыт икки өттүттэн хардарыта табыгастаах суолу көрдөөһүҥҥэ үлэлэспиттэрэ. Дойдулар интэриэстэрэ хардарыта көрүллэрэ. Ылан көрүҥ, билигин энергетикаҕа үлэбитин. Ханнык да дойдутааҕар биһиги Кытайы кытары энергетикаҕа күүскэ үлэлэһэ олоробут. Ньиэби таһынан “Сибиир күүһэ” гаас ситимэ үлэлиир. Билигин аны бу бырайыакпыт иккис утаҕа Монголиянан барыахтаах. Итини таһынан таас чоҕу таһыыга, атомнай энергетикаҕа эмиэ үлэ барар. Атын да эйгэлэрбитигэр итинтэн итэҕэһэ суох үлэ барар. Холобур, кэлиҥҥи кэмҥэ тэхиньикэни, ол иһигэр көтөр ааллары, суудуналары, оҥорууга Кытайы кытары үлэлэһиибит күүһүрдэ. Тыа ха­­һаайыстыбатыгар табаары эргинии сылтан сыл эбиллэн иһэр. Ити курдук хас биирдии эйгэҕэ киһи холобур аҕалыан сөп, – диэн этэр кини.

Пуорум кэмигэр

Бу пуорум быйыл Пекин куоракка үһүс төгүлүн ыытыллар. Бастакытын 2017 сыл­лаахха буолбута. Манна барыта 29 дойду баһылыга кыттыбыта. Иккис пуорум 2019 сыллаахха ыытыллыбыта. барыта 150 дойду бэрэстэбиитэлэ кэлбитэ, ол иһигэр 40 судаарыс­тыба салайааччылара бэйэлэринэн кыттыбыттара.

Владимир Путин бу үс пуорумҥа барытыгар кыттыыны ылбыта. Быйыл пуорум чэрчитинэн Вьетнам, Венгрия, Таиланд, Монголия, ЛАОС, Казахстан, Узбекистан салайааччыларын кытары көрсөн атах тэпсэн олорон кэпсэттэ. Бу көрсүһүүлэртэн аан дойду бэчээтигэр ордук Венгрия премьер-миниистирин Виктор Орбаны кытары кэпсэ­тиитэ киэҥ сэҥээриини ылла. Санатан этиим, Венгрия бу саас Арассыыйаҕа хааччахтары киллэрэн турар. Онон Арассыыйа бу дойдуну кытары үлэлэһиитин эмиэ хааччахтыырга кү­­һэллибитэ. Ол эрээри, улахан бырайыактар, “Росатом”, “Газпром” бырайыактара, билигин да үлэлии тураллар.

Бу кэпсэтиигэ Владимир Путин: “Төһө да Европа дойдуларын кытары биһиги сыһыаммыт билигин соччото суох буол­лар, биирдиилээн дойдулары кытары сибээспитин быспакка олоробут. Олортон биирдэстэринэн Венгрия буолар. Евросойуус чилиэнин- Венгрияны кытары биһиги дойдуларбыт сыһыаннарын, бииргэ үлэлэһиилэрин эрэ туһунан буолбакка, Европаҕа, аан дойдуга буола турар быһыы-майгы туһунан кэпсэтэрбит суолтата улахан”, – диэн бэлиэтиир көрсүһүү кэмигэр Владимир Владимирович.

Виктор Орбан Украинаттан сылтаан Венгрияҕа, Европа атын да дойдуларыгар үгүс киһи кэлэрин, экэниэмикэҕэ киирбит хааччахтар хайа да дойдуга туһаны аҕалбаттарын бэлиэтээн эттэ. “Мин ааҕыыбынан 2009 сылтан биһиги уон үһүс төгүлүн бу көрсүһэ олоробут. Маннык уустук кэмҥэ өссө көрсөн кэпсэтэ иликпит. Уопсай ылан эттэххэ, Европа дойдулара дьон хото кэлиитин, экэниэмикэҕэ хааччахтары киллэриини тохтотуон баҕарар. Венгрия хаһан да Арассыыйаны кытары сыһыанын быһа сатаабатаҕа. Биһиги бииргэ үлэлэһэргэ бэлэммит, экэниэмикэ өттүгэр эмиэ”, – диэн бэлиэтиир.

2015 сыллаахха Арассыыйа уонна Кытай Евразиятааҕы экэниэмикэ сойууһун уонна “Биир эргимтэ, биир айан” экэниэмикэ суолун тутууга илии баттаспыттара. Ити сыл Венгрия Кытайы кытары эмиэ дуогабар түһэрсибитэ. Онон бу дойдулар биир ситимнээхтик үлэлии олороллор.

Саха сирэ Кытайы кытары үлэлэһиитэ

Суруйуум түмүгэр Саха сирэ Кытайы кытары үлэлэ­һиитин туһунан бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Кытайы кытары хас да эйгэнэн үлэлэһэ олорор. Энергетикаттан саҕалаан тыа хаһаайыстыбатыгар, үөрэххэ тиийэ. Бу сайын бэс ыйыгар Дьокуускайга норуоттар икки ардыларынааҕы пуорум ыытыллыбыта. Саха сирэ Харбиннааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы дьаарбаҥкаҕа сылын аайы баран кыттар.

Уонна, саамай сүрүнэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбит сүүрбэччэ сыл Кытай Хэйлунцзян провинциятын кытары үлэлэһэн кэллэ. Ол курдук, 2004 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Хэйлунцзян провинциятын кытары бииргэ үлэлэһэргэ дуогабар баттаспыта. Бу дуогабар чэрчитинэн Саха сирин улуустара Хэйлунцзян провинциятын куораттарын, уездарын кытары бииргэ үлэлэһэллэр. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ 19 муниципальнай тэриллиитэ, Хэйлунцзян 22 куората бииргэ үлэлэһэ олороллор.

“Биир эргимтэ, биир айан” пуорумҥа Арассыыйа эрэги­йиэннэриттэн биир бастакынан Ил Дархан Айсен Николаев ыҥырыллан кытынна. Кини пуорум иннинэ Хэйлунцзян провинциятын Коммунистическэй баартыйатын бастакы сэкирэтээрин Сюй Цины, провинция губернаторын Лян Хуэйлины кытары көрсөн кэпсэппитэ.

Хаартыска РФ Бэрэсидьиэнин пресс-сулууспатыттан