Арктика кэскилэ – инникилээх

Бу күннэргэ Арктическай оскуолаҕа «Арктика кэскилэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи  I кэмпириэнсийэ буолан ааста.

Суолталаах тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ хотугу уонна Арктическай 16 улуустарыттан 58 оҕо кэлэн кытынна.  Онтон 11 оҕо суол-иис мөлтөх буолан, дойдуларыттан кыайан кэлбэккэ, куйаар ситиминэн үлэлэрин билиһиннэрдилэр. Ол курдук, 7-11 кылаас үөрэнээччилэрэ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуот­тар тылларынан алта хайысхаҕа хайдыһан, бэйэлэрин ыытар үлэлэрин ис хоһоо­нун эбээн, эбэҥки, юкагир, чукча, долган тылынан кэпсээ­тилэр. Обургу оҕолор киһи истэ олоруох баай уопуттарын сырдаттылар. Онон Абый, Анаабыр, Аллайыаха, Алдан, Булуҥ, Үөһээ Халыма, Кэбээйи, Муома, Аллараа Халыма, Нерюнгри, Өлүөхүмэ, Өлөөн, Орто Халыма, Томпо, Усуйаана, Эбээн-Бытантай улуустарын оҕолоро бэйэлэрин тылларынан холкутук саҥарар буолан, бу оройуоннарга, кырдьык да, Арктика кэскилэ баар эбит диэн санааҕа кэлэҕин.

Эспиэрдэр – тылы билэр учууталлар

Аҕыйах ахсаан­наах норуот­тар оҕолорун билии­лэрин тургутар “Арктика кэскилэ”  өрөспүүбүлүкэтээҕи I кэмпириэн­сийэ тэрийээч­читинэн СӨ «Барҕарыы» Национальнай пуондата буол­ла. Тэрээһини РФ норуот­тарын төрөөбүт тылларын Федеральнай института өйөөтө. Кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара төрөөбүт тыл уонна литэрэтиирэ, тулалыыр эйгэ, фольклор уонна уус уран тылынан саҥарыы, көһө сылдьар олох­тоох табаһыт үтүө үгэһин салҕааһын, саҥа технологияны баһылааһын хайысхаларынан бэрт үгүһү ырыттылар. Оҕолор дакылааттарын 22 киһилээх хамыыһыйа эспиэрдэрэ сыаналаатылар. Кинилэр ортолоругар төрөөбүт тылынан үөрэтэр учууталлар, ааттаах-суол­лаах учуонайдар  бааллар. Гуманитарнай чинчийии­ уонна Хотугу норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр  институттан, ХИФУ-тан, СӨ тылы үөрэтиигэ уонна сайыннарыыга үлэлэһэр  научнай исписэ­лиистэр араас хайыс­ханан үлэлээтилэр. Кинилэр кэмпириэнсийэҕэ кытта сылдьар оҕолортон “Арктика лингвистическай экологията” диэн тиэмэлээх социолингвистическай ыйытык (опрос) оҥордулар.  Оҕолор ахсынньы 7 күнүттэн ахсынньы 20 күнүгэр диэри “Бэс Чагда” доруобуйаны чэбдигирдэр уонна сынньанар кииҥҥэ “Доҕордоһо үөрэн” диэн симиэнэҕэ сынньаннылар.

Хабдьыһыт Сандал

Хас да хайысханан үлэлии олорор оҕолору анаан кэтээн көрдүм. Кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара бары бэйэлэрин национальнай таҥастарын кэтэ сылдьаллар. Эбээн тылыгар хас да улуус оҕото кыттар буолан, бу саамай элбэх кыттааччы­лаах түһүмэх эбит. Онон “тылларын саҥа үөрэтэн эрэр оҕолор уонна төрөөбүт тылларынан холкутук саҥарааччылар” диэн түһүмэхтэргэ араардылар.

Кэмпириэнсийэ кыттыы­лаахтара олохтоохтук бэлэм­нэнэн кэлбиттэрэ харахха быраҕыллар.

Холобура, Аллайыаха улуу­һун Оленегорскай орто оскуолатын 7-с кылааһын үөрэнээччитэ Сандал Никулин хабдьыны бултуур ньыматын кэп­­сээбитин олус сэргии иһиттим. Сандал куруппааскыны өссө 4-с кылаастан бултаан барбыт. Онон «бу көтөрү бултуур ньыманы толору баһы­лаатым» диэн санаатын үллэһиннэ. Ол курдук, атыыры уонна тыһыны эндэппэккэ билэр буолбут. Ордук сарсыарда эрдэ уонна киэһэ бултуур ордугун, былаас­тык бытыылканы туттар ньыматын видеонан, хаартысканан көрдөрө-көрдөрө кэп­сээбитэ, кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарын уонна эс­­пиэрдэр болҕомтолорун тарта. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, Сандал кыра сааһыттан бу тиэмэни талан баран, оскуоланы бүтэриэр диэри сайыннарыыһы. Ол курдук, хаартыската диэн, видеота диэн. Бултуу сылдьан хабдьытын хайдах бултуурун барытын уста-уста кэпсиир.

Табаһыт бэрдэ

Кэбээйи улууһун Сэбээн Күөл П.А. Ламутскай аатынан эбээн национальнай орто оскуолатын  7-с кылаа­һын үөрэнээччитэ Николай Кривошапкин табаһыт ыал соҕотох оҕото эбит. Уолчаан дьонун кытта ыстаадаҕа сылдьан улааппыт буолан, табаһыт олоҕун-дьаһаҕын барытын билэр. Бу уҥуоҕунан бэрт кыра киһи эрээри, дуоспурун­наах толкуйа сөхтөрдө. Коляны кытта кэпсэтэн баран, тыаҕа кинилиин муннахха, эрэйи көрбөккө, булуохтаах сирбитин холкутук булуо эбиппит дии санаатым. Кырачаан табаһыт тыһы табаны кытта ыыр эбит. Бу туһунан кини “Илуму хуннин аси нулгэвэчэк томалбан хэлбучэдди”  (“Хозяйка чума – хранительница традиций кочевой семьи”) диэн дакылаатыгар билиһиннэрдэ. Коля манна ийэтин холобурдаан, кини чуум хаһаайкатын быһыытынан тугу гынарын кэпсээтэ. Уһуйааччыта Туйаара Никитина эбээн тылын учууталынан үлэлээбитэ 10 сыл буолбут. Сэбээн Күөл төрүт олохтооҕо тылын бэрт үчүгэйдик билэр буолан, оскуоланы бүтэрээт, ХИФУ хотугу филология үөрэҕэр киирбит. Идэтин сөбүлүүр учуутал атын оскуола оҕолорун таһымнарын  бу кэмпириэнсийэҕэ эмиэ үөрэттэ.

Ыал буолуу сиэрин-туомун үөрэтэр

Уопуттаах учуутал Таисия Кейметинова эмиэ Сэбээн Күөл орто оскуолатын 8-с кылаа­һын үөрэнээччитэ Азалия Слепцованы кытта утум­наахтык үлэлэһэр эбит.  Кыыс наматканнарга  урууну тэрийии сиэрин-туомун туһунан анаан үлэлээбитэ хаһыс да сыла. Чинчийэр үлэ тиэмэтин талыы буолбутугар, Азалия хос эбээтэ кинини 13 саастаҕар эргэ биэрбиттэрин кэпсээбитин туһунан эппит уонна саастаах чугас аймахтарыттан матыры­йаал хомуйбут. Онно кинилэр кэпсээннэринэн, эбээннэр былыр оҕолоро саҥа төрөөттөрүн кытта холбууллар эбит. Ол эбэтэр эрдэ кэпсэтэн кэби­һэллэр. Онтон кыыс 13 сааһын туолуутугар уоллаах аҕа кэлэн оһох оттоллор эбит. Онон би­­лэллэр эбит дьиэлээхтэр кэргэн кэпсэтэ кэлбиттэрин. Кыыстан уолу сөбүлүүрүн-сөбүлээбэтин ыйыппаттар, ол эрээри кыыс­тара утарсар түбэл­тэтигэр оҕолорун күүстэринэн эргэ биэрбэттэр эбит. Биир өттүнэн, дуруускалааһын эмиэ наада курдук. Учуутал Таисия Кейментинова “ыс­­таадаҕа үлэлии сылдьар эдэр дьон ыал буолбакка хаалаллар. Нэһилиэкпитигэр бары аймахтыылар олоробут. Онон ыччат ыал буолуута аҕыйах” диэн санаатын үллэстэр.

“Барҕарыы” пуонда өйөбүлүнэн

Кэмпириэнсийэни аһарыгар СӨ Арктика сайдыытын уонна Хотугу норуоттар дьыалаларын миниистирин бастакы солбу­йааччы Сергей Неустроев «Бу күннэргэ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар Ассоциацияларын VIII сийиэстэрэ, аҕыйах ахсааннаах олохтоох омук төрүт тылга учууталларын 1-кы сийиэһэ курдук суолталаах тэрээһиннэри арыйааччыларынан эһиги буолаҕыт» диэн бэлиэтээн туран, кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара өрүү ситиһиини кытта аргыстаһа сылдьалларыгар баҕа санаатын эппитэ.

Оҕолор дириҥ ис хоһоонноох чинчийиилэри оҥороллор эбит. Онон учууталлар “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ оҕо төрүт тылынан кэпсиир, сырдатар туспа сиэксийэтэ суоҕа, төрөөбүт тылынан саҥарыыны хааччахтыырын бэлиэтээбиттэрэ оруннаах. Бу маннык кэмпириэнсийэ сылга иккитэ ыытылларын курдук быһаардылар. Кырдьык, сыл аайы да буолуоҕун, айан-сырыы кыаллыбат. Бастакы тэрээһиҥҥэ оҕолор айаннарын суотун СӨ «Барҕарыы» Национальнай пуондата уйуммут. Онон хоту уонна аркти­ческай улуустар хото кэлэн, тэрийээччилэргэ барҕа махталларын тиэрдэллэр.