Бэйдиэ сылдьар ыттары уодьуганныахтара

Ил Түмэн алтыс уочараттаах пленарнай мунньаҕа муус устар 23-24  күннэригэр ыытылынна. Тэрээһиҥҥэ барыта 45 боппуруос көрүлүннэ. Норуот дьокутааттара бастакы күн 18 боппуруоһу дьүүллэстилэр, салгыы иккис күн эбиэккэ диэри мунньах үлэтин түмүктээтилэр.

Ол курдук, дьокутааттар СӨ Судьуйаларын квалификацион­най кэллиэгийэтин уопсастыбаннаска бэрэстэбиитэлин аныыр, СӨ Уопсастыбаннай балаата бэрэстэбиитэллэрин талыы, СӨ Счетнай балаа­та аудиторын солотуттан Александр Седалищевы болдьоҕун иннинэ тохтотор, түһээн сокуонугар уларытыылары киллэрии, СӨ Конституционнай суутун дакылаатын, СӨ Киһи быраабыгар боломуочуйалааҕа, Счетнай балаата уонна Юстиция ми­­нистиэристибэтин 2023 сыллааҕы отчуоттарын, Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн саҥа судаарыстыбаннай наҕараадалары олохтооһун, босхо юридическай көмөнү оҥоруу, табаҕы утары хааччахтааһыннары киллэрии туһунан сокуон барылларын, о.д.а. боппуруостары көрдүлэр. Маны таһынан, бэбиэскэнэн но­­руот дьокутааттара 2024 сыллаа­ҕы бүддьүөтү дьүүллэстилэр. Итинтэн сүрүн тиэмэлэригэр тохтоон ааһар буоллахха.

Түһээн чэпчэтиитэ кэҥиир

Саха сиригэр урбаанынан дьарыктанааччыларга табыгас­таах усулуобуйаны тэрийиигэ  үлэ көдьүүстээхтик салҕанар. Быйыл уонна инники икки сылга  түһээни төлүүр сорох урбаанньыттарга түһээн судургутутуллубут тиһигинэн кыччатыллыбыт ыстаапката олохтонно. Мантан инньэ, култуура уонна сынньалаҥ пааркаларыгар, успуорт, тобоҕу хомуйуу уонна суох оҥоруу эйгэтигэр, бэчээттээн, видеолары, киинэлэри оҥорон таһаарар үлэлэргэ, оскуола иннинээҕи үөрэхтэргэ, о.д.а. чэпчэтиилэр үлэлиэхтэрэ. Холобур, быйылгы дохуоттан бу ыйыллыбыт урбаанньыттар 2,7%-наах түһээн ыстаапкатынан төлүөхтэрэ.

Тыа хаһаайыстыбатыгар – 795 мөлүйүөн  солк.

Быйыл тыа хаһаайыс­тыбатын сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн эбии 795 мөл. солк. көрүллүөҕэ. Онон тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагыраама уопсай суумата 15 млрд солк. тэҥнэстэ. Бу үгүөрү үп-харчы уопсай сууматыттан 62%-нын Саха сирин улуустарынан ыытыахтара.

Норуот дьокутаата Юрий Николаев быһаарбытынан, 2024 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс­тыбаннай бүддьүөтүгэр үп ордон хаалбытынан социальнай суолталаах ороскуоттары үбүнэн хааччыйар инниттэн уларытыылар оҥоһулуннулар. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр босхо бэриллибит сирдэрин уотунан, гааһынан хааччы­йыыга 2024-2025 сылларга 700 мөлүйүөн солк. ороскуоттаныаҕа, оттон «Үтүө дьыала» бырагыраама хааһынатыгар 500 мөлүйүөн солк. эбиллиэҕэ. Манна биири бэлиэтиир наадалаах, Өлүөнэ өрүһү туоруур күргэни тутууга кэлэр сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн
5 млрд солк. ыытыллыаҕа.

Табаҕы хааччахтыыр сокуон барылын утардылар эрээри…

Мунньах бастакы күнүн түмүк боппуруоһунан, элбэх мөккүөрү таһаарбыт, табаҕы тардыыны сэрэтиигэ уонна хааччахтыырга өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон барылын дьүүллэс­тилэр. Федеральнай сокуоҥҥа тирэҕирэн, со­­куон барылынан нэһилиэнньэ доруо­буйатын табах буруотун дьайыытыттан эбэтэр никотиннаах бородууксуйаны тардыы содулуттан харыстыыр, табаҕы тардыы тарҕаныытын аҕыйатар инниттэн дьаһаллар сүрүннэнэллэр. Чуолаан, Саха сиригэр тустаах уопсастыбаннай сирдэргэ табаҕы, никотиннаах бородууксуйаны тардыыга эбии хааччахтар олохтонон киириэхтэрэ. Холобур, уопсастыбаннай тырааныспар тохтобулугар, сынньалаҥҥа, туризмҥа, физическэй култууранан уонна успуордунан дьарыктанарга анаммыт уонна туһаныллар паарка сиригэр-­уотугар итиэннэ онтон 15 миэтэрэ чугас сирдэргэ табах тардар бобуллуоҕа. Манна сорох дьокутааттар хааччахтыыр дьаһал уонна сокуон элбэҕиттэн, олоххо киирэригэр саарбахтаан, суолтата суоҕунан ааҕан сокуон барылын утардылар. Ол эрээри түмүгэр со­­куон барыла бастакы ааҕыыга ылылынна.

«Дьиэ кэргэн» ийэ хапытаала кэҥиэҕэ

Ордук нэһилиэнньэ болҕомтотун тардыбыт «Дьиэ кэргэн» Саха сиринээҕи ийэ хапытаалын үбүн-харчытын туһаныыга оҕолорго стоматология уонна ортодонтия өҥөлөрүнэн туһанар быраап­тарын хааччыйарга уонна кэҥэтэргэ өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр боппуруоһу көрдүлэр. Саха сиригэр 264 тыһ. кэриҥэ оҕо баар, мантан тиис-сыҥаах ыарыынан 80-90% оҕо ыалдьар, ити ортотунан 4-тэн 14-гэр диэри саастаахтар. Манна ос­­куола иннинээҕи уонна алын кылааска үөрэнэр оҕолор тииһи чөл хаалларарга стоматологическай көрүүнэн толору кээмэйинэн хабыллыбаттара этилиннэ. Аны туран эмтэнии түмүк сыаната 150-170 тыһ. солк. буолара чуолкайданна. Ити сыалга Ил Түмэҥҥэ «Дьиэ кэргэн» Саха сиринээҕи ийэ хапытаалын үбүн суотугар оҕолорго стоматология уонна ортодонтия өҥөлөрүн туһанар быраап­тарын хааччыйарга сокуон барыла иккис уонна бүтэһиктээх ааҕыыга бигэргэннэ.

Саҥа  наҕараадалар

Биир үөрүүлээх боппуруоһунан Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээбит СӨ биллиилээх судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэ­йэтэлэ Мария Дмитриевна Нартахова, СӨ уһулуччу­лаах судаарыстыбаннай диэйэтэлэ, Саха сирин Бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев үтүө ааттарын үйэтитэр сыалтан уонна үлэ кэлэктииптэригэр үлэҕэ уһуйар, үлэни-хамнаһы киэҥник билинэргэ саҥа судаарыстыбаннай наҕараадаланар олохтоннулар.

Ол курдук, нэһилиэнньэни социальнай страховка­лааһыҥҥа, социальнай хааччыйыыга, көмүскээһиҥҥэ социальнай-экэнэмиичэс­кэй сайдыыга кылааттарын иһин Мария Дмитриевна Нартахова аатынан судаарыс­тыбаннай бириэмийэ, Михаил Николаевы үйэтитэр сыалтан «Өрөспүүбүлүкэ албан аатыгар уонна туһатыгар» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуот­таах уһуйааччыта» бочуоттаах бэ­­лиэлэр баар буоллулар.

Ыттары дьаһайыахтара

Дойду үрдүнэн хаһаайына суох кыыллары дьаһайыыга үлэни толору бэрээдэгинэн ыытыы салҕанар. Саха сиригэр кыылларга эмиэ эппиэтинэстээх сыһыаны олохтуурга болҕомто күүһүрэр.

Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сиригэр 14 муниципальнай, чааһынай приюттар уонна хаһаайына суох ыттары  (кыыллары) быстах кэмҥэ тутар 10 пуун үлэлиир. Былырыын приюттарга хаһаа­йына суох 5048 кыыл киирбит, олортон 1730 ыт «тутан ылыы-стерилизация-вакцина­ция-төттөрү ыытыы» ньыманан сылдьар сирдэригэр төннөрүллүбүт. Ол эрэн, маннык быһыы-майгы нэһилиэнньэ ортотугар  улахан тыҥааһыны таһаарара чахчы. Олохтоох нэһи­лиэнньэттэн үҥсүү киирэрэ элбиир. Онон, ити ньыма, чуолаан Саха сиригэр дьон-сэргэ  олоҕор куттала суох буолууну толору хааччыйбата быһаарылынна. Холобур, төттөрү босхо ыытыллыбыт  ыттар (кыыллар) үөрдээн холбоһоннор, дьоҥҥо, дьиэ кыылларыгар саба түһэр түбэлтэлэрэ билигин да тахса тураллар. Аны үп-харчы өттүнэн көрдөххө, бу сыалы ситиһэргэ ­аҥаардас былырыын улуустарынан 94 мөл. солк. тахса харчы ороскуоттаммыт. Итинэн сибэстээн, норуот дьокутааттара ­приюттарга уонна пууннарга 30 хонук устата хаһаа­йына көстүбэтэх ыттары (кыыллары) өлөрүү уонна дьаһайыы эбии боломуочуйаларын сүктэрэргэ сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар. Санатахха, быйыл бу үлэ хайысхатыгар судаарыстыба бүддьүөтүттэн оройуоннарынан 92 мөл. солк. ыытыллыаҕа.