Саха ыччата кэрэ көмүскэлигэр

Тохсунньу 25 күнүгэр СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр “Театр. Якутия. Ленинград” диэн, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар, төрөөбүт дойдуларыгар ытык иэстэрин чиэһинэйдик, тиһэҕэр тиийэ толорбут   саха студиецтарын тустарынан сиһилии кэпсиир саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ буолла.

Кинилэр, бу бастакы кууруска киирээт түспүт хаартыскаларыгар курдук, Нева өрүс кэрэ кытылыгар турар Улуу Ленин куоратыгар, үөрэнэр, талааннарын сайыннарар, дойдуларыгар артыыс идэтин ылан эргиллэр ыра-баҕа санаалаах, хас биирдиилэрэ субу курдук оттомноохтук, чоҕулуччу көрөн тиийбит буолуохтаахтар…

1940 сыллаахха, балаҕан ыйын 15 күнүгэр, Дьокуускайга айар куонкуруһу ситиһиилээхтик ааһан, 34 саха ыччата А.Н. Островскай аатынан Ленинградтааҕы театральнай институкка үөрэнэ кэлбитэ. Саха устуудьуйатыгар үөрэх бастакы сыла, биллэн турар, маннык кэрэ куоракка, маннык үчүгэй үөрэх кыһатыгар, бастакы лиэксийэлэр, долгутуулаах бастакы сессия, айар талааны көрдөрөр бастакы кэнсиэрдэр арыаллаах, остуоруйа дойдутугар сылдьар курдук,  кыл түгэнэ-түргэнник ааспыта… Онтон, онтон.., күндүл күөх халлааҥҥа эмискэччи этиҥ этэн сааллыбытыныы, 1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ үүммүтэ  — Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта!…

Саха сириттэн үөрэнэ барбыт  оҕолортон сорох уолаттар тута фроҥҥа ыҥырыллыбыттара, Ийэ дойдубут туһугар хорсуннук сэриилэһэн, сэрии толоонугар дьоруойдуу охтубуттара. Кинилэртэн биирдэстэрэ Ленскэй Бэчинчэтиттэн төрүттээх Егор Мыреев туйгун снайпер уонна разведчик этэ, 1942 сыллаахха Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмыта. Көмүс уҥуоҕа Ленинград уобалаһын Колпино ыстаансыйатыгар көмүллэн сытар. Оттон Чурапчы Хатылытыттан төрүттээх Афанасий Ильич Попов  бэс ыйын 23 күнүгэр, студиецтартан аан бастакынан повестка туппута,  бастакы хомуурга фроҥҥа барбыта. Кинини Ленинград Дзержинскэй оройуоннааҕы байыаннай пуунугар диэри доҕоро, Сунтаартан төрүттээх Исай Попов атаарбыта. Бэйэтэ эмиэ, биир нэдиэлэ буолаат, бэйэтин баҕа өттүнэн фроҥҥа барбыта. Исай Попов, Кыһыл Сулус уордьаннаах, сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлбитэ, эйэлээх олоҕу тутуспута. Оттон Афанасий  Попов Ленинград анныгар өстөөҕү кыргыбыта. Кини бастакы суруга Исайга  Ладейное поле диэн сиртэн, Балтийскай муора хоту өттүттэн, сэрии инники кирбиититтэн кэлбитэ. Ити сыл балаҕан ыйыгар сэрии толоонугар геройдуу  охтубутун туһунан  дьонугар иһитиннэрии кэлбит… Кини 25 саастааҕа. Бу туһунан саҥа кинигэҕэ суруллар.

Саха устуудьуйатын кыргыттара уонна 18 саастарын ситэ илик уолаттар Ленинграды өстөөхтөн көмүскээбиттэрэ, блокадаҕа түбэспиттэрэ… Кинилэр бэс ыйын 30 күнүттэн оборонительнай үлэлэргэ кыттан, өстөөх буомбалааһынын, ардаҕы-силлиэни аннынан, тааҥкалары утары траншеялары хаспыттара, ПВО (противовоздушнай) этэрээттэрин байыастара буолбуттара, дьон олорор дьиэлэрин кырыыһаларыгар түүннэри-күннэри дьуһуурустубалаан, зажигательнай буомбалары умулларбыттара, санитарнай этэрээттэргэ киирбит кыргыттар госпиталларга үлэлээбиттэрэ, донордаабыттара — бааһырбыт байыастарга бэйэлэрин хааннарын биэрбиттэрэ… Саҥа атахтарыгар туран эрэр эдэркээн ыччаттарбыт, ити курдук, сэрии, блокада туох баар алдьархайдарын, ыарахаттарын өйдөрүнэн-санааларынан, эттэринэн-сииннэринэн билбиттэрэ, Ленинград олохтоохторун кытта туох баар ыарахаттары барытын дьарамай сарыннарыгар сүкпүттэрэ, түөстэринэн тэлбиттэрэ. Тоҥуу-хатыы, аччыктааһын-хоргуйуу, ыалдьыы, өлүү-сүтүү манна баара…  Миша Бурнашев, Миша Климонтов, Гоша Чусовской…17-лээх эрэ саха талааннаах ыччаттарын сырдык тыыннара бу блокада кэмигэр быстыбыта…  Таня Монастырева диэн кэрэ кыысчааны дьүөгэлэрэ эмиэ бу Ленинград блокадатын кэмигэр букатыннаахтык сүтэрбиттэрэ…   Сыккырыыр тыыннара эрэ хаалбыт, ол эрээри өстөөххө бэриммэтэх Ленинград студиецтара — саха кыргыттара, Ладоганан  “Олох суола” аһыллыбытыгар, ахсыа эрэ буолан сындылҕаннаах уһун-киэҥ айаны тулуйан, ахтылҕаннаах дойдуларыгар эргиллэр дьолломмуттара. Студиецтартан сэрии кэнниттэн, кыайыы көтөллөөх,  араас уустук суолу тэлиилээх, 5 уол тыыннаах ордон кэлбиттэрэ, олох салҕаммыта…

“Тыйаатыр эркинигэр ааттара суруллуо…”

Дьэ маннык, студиецтар бэйэлэрин араас сыллардааҕы долгутуулаах ахтыыларыттан, диньэбиньииктэриттэн, кинилэр оҕолорун, чугас уруу-хаан дьоннорун, доҕотторун, институт преподавателлэрин уонна суруналыыстар суруйууларыттан  турар 360-н тахса страницалаах дьоһун кинигэ С.А.Новгородов аатынан “Айар” кинигэ кыһатыгар, бу кэлэктиип истиҥ өйөбүлүнэн (дириэктэр Август Егоров, редактор Ольга Янцен), А.Н. Островскай аатынан ЛГТИ Саха национальнай устуудьуйатын устудьуоннарын – Ленинград оборонатын кыттыылаахтарын оҕолорун, чугас аймахтарын, биир дойдулаахтарын көҕүлээһиннэринэн, кинилэр көмөлөрүнэн күн сирин көрдө. Кинигэни хомуйан оҥордулар Ефим Николаевич Степанов, Александра Петровна Аржакова, Сардаана Васильевна Алексеева, Саргылаана Николаевна Старостина.

Тэрээһини бэтэрээн-учуутал, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, көҕүлүүр бөлөх чилиэнэ Валентина Григорьевна Макарова иилээн-саҕалаан ыытта. Кини кэргэнэ, 1957 с. “Челябинскай-40” бэтэрээнэ, 1942-1948 сс. Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылааҕа, педагогика бэтэрээнэ Григорий Макаров студиец  Анастасия Тихоновна Старостина үөрэнээччитэ этэ (Анастасия Тихоновна, дойдутугар эргиллэн кэлэн, пединституту бүтэрэн, үйэтин тухары учууталлаабыта), учууталын кэриэһин толорон, кини динэбиньииктэрин толорутун “Киин куорат” хаһыакка, бэлэмнээн, таһаартарбыта. Кинигэҕэ кини ахтыылара киирбиттэр.

Мустубут дьону, саалаҕа горн, барабаан, ньиргиэринэн киирэн, речевка этэн, кыһыл хаалтыстаах пионердар эҕэрдэлээтилэр. Бу – Дьокуускай куорат 26 N-х оскуолатын пионерскай этэрээтэ. Оҕолор “Аҕам суруктара” ырыаны ис-сүрэхтэриттэн ыллаабыттара, студиецтар тустарынан бэйэлэрэ бэлэмнээбит дакылааттарын ааҕан иһитиннэрбиттэрэ кэрэхсэбиллээх.

Бу көрсүһүүгэ, бэйэлэрин талааннарынан “Могучая студия” диэн сүрэхтэммит студиецтар оҕолоро, чугас аймахтара бааллар. Холобур, мин аттыбар студиец, блокадница Ксения Васильевна Гаврильева (Хаҥаластан төрүттээх) төрөппүт кыыһа Роза Ивановна Татаринова олорор эбит.  Кини кэпсээниттэн билбитим – Ксения Васильевна кэлин юридическай оскуоланы бүтэрбит, Амма оройуонугар нотариуһунан үлэлээбит. Кэргэннэммит, үс оҕоломмут. Олохтоох тыйаатыр уус-уран салайааччыта эбит. Уола Павел Павлович Григорьев —ССРС сибээһин маастара. Оттон Роза Ивановна Уус-Алдан улууһун Хоноҕор оскуолатыгар математика учууталынан үлэлиир, көхтөөхобщественница, сцена бэтэрээнэ, биэс оҕо ийэтэ. Ксения Васильевна кыра кыыһа Зоя Васильевна Гаврильева музыкант, Амматааҕы ДШИ преподавателэ, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйэ. Студиец Ксения Гаврильева олоҕун үс оҕото, уонча сиэнэ, сүүрбэччэ хос сиэннэрэ дьоһуннаахтык салҕыыллар.

Бу кинигэ студиецтар оҕолоро, аймахтара, биир дойдулаахтара Нам, Муома, Чурапчы улуустарын үбүнэн-харчынан көмөлөрүнэн, “Айар” кинигэ таһаарар хампаанньа кыһамньытынан, Саха тыйаатырын, уопсайынан, норуот өйөбүлүнэн тахсыбытын көҕүлүүр бөлөх  чилиэнэ, Национальнай бибилэтиэкэ сүрүн бибилэтиэкэрэ Сардаана Алексеева, махтанан туран, бэлиэтээтэ. Кини этиититтэн биһиги,  инникитин Саха академическай тыйаатырын эркинигэр студиецтар толору испииһэктэрэ  суруллан туруохтааҕын уонна анал истиэндэ оҥоһуллуохтааҕын туһунан кэпсэтии барарын иһиттибит. Итинник баҕа санаа баар. Олоххо киирэригэр, биллэн турар, эрэнэбит.

“Айар Кут”. “Кэрэ көмүскэлигэр”

1940 сыллаахха Ленинградка артыыс идэтигэр үөрэнэ, ордук элбэх ыччат – аҕыс, Хаҥалас улууһуттан барбыта.  Онон, хаҥаластар студиецтар ааттарын үйэтитиигэ эмиэ олохтоохтук үлэлииллэр. Кинигэ сүрэхтэниитигэр Хаҥалас улууһун Ой сэлиэнньэтин “Айар Кут” арт-студиятын (салайааччы Г.Семенова, консультант П.Ноговицын) биир дойдулаахтара-студиецтарга аналлаах быыстапката дьон болҕомтотун тарта. Манна, холобур, Георгий Борисовка аналлаах үлэ ааптардара Елизавета Борисова, Анна Ксенофонтова – студиец хаан-уруу аймахтара. Георгий Иванович Борисов II Маалтааны нэһилиэгин Чараҥыттан төрүттээх, кини режиссер буолар баҕалаах ЛГТИ-гэ үөрэххэ киирбитэ. Хомойуох иһин, сымыйа балыырга түбэһэн, 1941 сыл ыам ыйыгар хаайыллар, 15 сыл устата лааҕырдарынан, сыылкаларынан сылдьар… Бу туһунан тохсунньу 26 күнүгэр Саха академическай тыйаатыра туруорбут (режиссер Руслан Тараховскай) И.Гоголев “Кэрэ көмүскэлигэр” испэктээҕэр баар сюжеты студиецтар оҕолоро, аймахтара, биир дойдулаахтара долгуйа көрдүбүт. Мин суруналыыс, суруйааччы Георгий Борисовтыын “Эдэр коммунист” хаһыакка бииргэ үлэлээбитим, онон, кини олоҕун бу ыарахан кэрчиктэрин туһунан билэр, уйадыйан кэпсиирин эт кулгаахпынан истибит киһибин… Испэктээк, сорох студиецтар оҕолорун тус санааларыгар, историческай чахчыларга соччо сөп түбэспэт түгэннэрдээх эрээри, сүрүннээн, туруоруута табыллыбыт, ордук, “Щепкины”бүтэрэн кэлбит эдэр артыыстарбыт олус истиҥ, ылыннарыылаах, талааннаах оонньуулара көрөөччүнү үөртэ. Үчүгэй. Испэктээк иннинэ уонна кинигэ сүрэхтэниитигэр Нацбиблиотека тэрийиитинэн “Оонньоммотох оруоллар” диэн дириҥ ис хоһоонноох быыстапка үлэлээтэ.

Долгутуулаах ахтыылар

Көрсүһүүгэ олус долгутуулаах ахтыылары студиецтар оҕолоро, ыччаттара, биир дойдулаахтара оҥордулар, эттилэр: Пелагея Борисова кыргыттара Оксана Андриановна Григорьева, Лена Андриановна Максимова, Дмитрий Трифонов (Амма) уола Анатолий Дмитриевич Трифонов, Ксения Гаврильева кыыһа Роза Ивановна Татаринова, Степан Ефремов күтүөтэ Афанасий Дьяконов, Намтан Татьяна Ядрихинская аймаҕа Иван Ядрихинскай, Муоматтан Максим Черемкин биир дойдулааҕа, Бэтэрээннэр сэбиэттэрин салайааччы Евдокия Слепцова, Чурапчы улууһуттан — Хатылыттан Афанасий Попов биир дойдулаахтара, нэһилиэк баһылыга Вячеслав Попов, норуот маастара Мария Иустинова, Түөйэттэн А.Т.Старостина аатын сүгэр оскуола-саад кэлэктиибэ, уо.д.а.

Кинигэ тахсыытыгар ураты үтүөлээх дьон Махтал суруктары, өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттулар. Кинилэр ортолоругар РФ үтүөлээх, саха норуодунай артыыһа Ефим Степанов, студиец А.Т. Старостина үөрэнээччитэ Александра Аржакова, Национальнай бибилэтиэкэттэн Сардаана Алексеева, “Айар” издательство, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын, Нам, Муома, Чурапчы улуустарын бэрэстэбиитэллэрэ, уо.д.а. бааллар. Наҕараадалары А.Т.Старостина кыыһа, көҕүлүүр бөлөх салайааччыта, кинигэ тахсарын туһугар элбэҕи оҥорбут  Саргылаана Николаевна Старостина туттарда. Бу киэһэни Ян Френкель “Журавли” ырыатынан Айаал Макаров, виртуоз-хомусчут Надежда Варламова уонна СӨ үтүөлээх артыыһа Валентина Романова-Чыскыырай сахалыы ырыатынан-тойугунан киэргэттилэр.

Кэрэ көмүскэлэ салҕанар.

Студиецтар испииһэктэрэ

Сунтаар улууьа :

1. Авелов Михаил Николаевич
2. Попов Исай Васильевич

Ньурба улууһа:

3. Николаев Михаил Васильевич
4. Попов Александр Андреевич
5. Чусовской Георгий Николаевич
6. Иванов Мирон Максимович

Хаҥалас улууһа:

7. Борисов Георгий Иванович
8. Борисова Пелагея Дмитриевна
9. Гаврильев Макар Михайлович
10. Гаврильева Ксения Васильевна
11. Ноговицын Пётр Прокопьевич
12. Павлова Вера Дмитриевна
13. Самсонова Евдокия Петровна
14. Федотов Иван Петрович

Өлүөхүмэ улууһа:

15. Будищева Мария Андреевна
16. Смогайло Никанор Иосифович

Мэҥэ Хаҥалас улууһа:

17. Тимофеев Степан Иванович
18. Ермолаев Михаил Алексеевич
19. Катаев Николай Гаврильевич
20.Винокуров Киф Фёдорович

Уус Алдан улууһа:

21. Бурнашёв Михаил Алексеевич
22. Неустроев Фёдор Герасимович

Чурапчы улууһа :

23. Старостина Анастасия Тихоновна
24. Попов Афанасий Ильич

Ленскэй улууһа :

25. Мыреев Егор Иванович
26. Саморцев Тимофей Филимонович

Амма улууһа :

27. Трифонов Дмитрий Николаевич
28. Климонтов Михаил Захарович

Муома улууһа:

29. Черёмкин Максим Дмитриевич

Нам улууһа :

30. Ядрихинская Татьяна Кондратьевна
31. Монастырёва Татьяна Матвеевна

Дьокуускай куорат:

32. Ларионова Анастасия Петровна
33. Захарова Мария Егоровна.

34. Алексеев Николай Михайлович — информация суох

Тыыннаах эргиллибит кыргыттар:

1. Борисова Пелагея Дмитриевна.
2. Гаврильева Ксения Васильевна.
3. Павлова Вера Дмитриевна.
4. Будищева Мария Андреевна.
5. Старостина Анастасия Тихоновна.
6. Ядрихинская Татьяна Кондратьевна
7. Ларионова Анастасия Петровна.
8. Захарова Мария Егоровна.

Тыыннаах эргиллибит уолаттар:

⁠1. Федотов Иван Петрович.
2. Попов Исай Васильевич.
3. Трифонов Дмитрий Николаевич.
4. Борисов Георгий Иванович.
5. Тимофеев Степан Иванович.

Татьяна МАРКОВА.

Көҕүлүүр бөлөх тиксэрбит хаартыскаларыгар:“Театр. Якутия. Ленинград” кинигэ сүрэхтэниитин түгэннэриттэн.