Улахан быыбар

2023 сылга былаас араас таһымнаах бэрэстэбиитэллэрин талыы улахан быыбара буолаары турарын бары билэбит. Кэнники сылларга Биир кэлим куоластыыр күн диэни киллэрдилэр.

Санатан эттэххэ, Биир кэлим куоластааһын күнэ 2012 сыллаахха федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, балаҕан ыйын иккис баскыһыанньатыгар ыытыллара бигэргэммитэ. Онон быйылгы быыбар күнэ балаҕан ыйын 10 күнүгэр ыытыллара былааннанар.  Арассыыйа 2023 сыллааҕы быыбара хайдах буолуой, ханна, кими талыахтарай?

Арассыыйаҕа

Ааспыт сылтан Арассыыйа састаабыгар официальнайдык 89 эрэгийиэн баар буолбута, олору губернатордар, сорохторго баһылыктар салайаллар. Сокуон быһыытынан эрэгийиэн баһылыгын үлэлиир боломуочу­йата эрэгийиэннээҕи сокуонунан быһаарыллар уонна болдьоҕо биэс сылтан тахсыа суох­таах. Манна сорох эрэгийиэннэргэ губернатордары Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ бэйэтэ аныыр бырааптааҕын бэлиэтиэххэ наада.

Быйыл балаҕан ыйын 10 күнүгэр – Биир кэлим куолас­тааһын күнүгэр Арассыыйа 23 эрэги­йиэнигэр баһылыктары, ол иһигэр Москва куорат мэрин талыахтара. Ону сэргэ былырыын Арассыыйа састаабыгар холбоспут Запо­рожскай, Херсонскай уобаластар, ДНӨ уонна ЛНӨ баһылыктарын талыахтара. Бу эрэгийиэннэргэ куоластааһыны чопчу хайдах ыытары быһаара илик да буол­лаллар, быыбарга бэлэмнэнии номнуо саҕаламмыт.

Итини таһынан, РФ 20 су­­бъегын олохтоохторо Судаа­рыс­тыбаннай Мунньах эрэгийиэн­нээҕи дьокутааттарын, итини таһынан Симферополлааҕы биир мандааттах куоластыыр уокурукка Судаарыстыбаннай Дуумаҕа эбии дьокутааты талыахтара.

Манна даҕатан эттэххэ, сокуо­ну оҥорон таһаарар мунньах дьокутааттарын быыбарынан эрэ талыахтаахпыт. Онно аны эрэги­йиэн төһө нэһилиэнньэлээҕинэн олохтоох парламент дьокутаатын ахсаана быһаарыллар.

Уһук Илин уокурукка хайдаҕый?

Быйыл күһүн Уһук Илин федеральнай уокурукка Биир кэлим куоластыыр күҥҥэ биэс эрэгийиэн –  Амур уобалаһын, Магадаан уобалаһын, Чукотка автономнай уокуругун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Приморскай кыраай баһылыктарын талыахтара.

Онтон эрэгийиэннээҕи парламеннар дьокутааттарын быыбара Бурятия Өрөспүүбүлүкэтигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна Забайкальскай кыраайга ыытыллыа. Хабаровскай куоракка мэри, оттон Дьокуускайга куорат дууматын дьокутааттарын талыахтара.

Эспиэрдэр үгүс эрэгийиэҥ­ҥэ, кэлиҥҥи сылларга курдук, эмиэ хас да күннээх быыбардар ыытыллыахтарын сабаҕалыыллар. Дьаҥ хааччахтааһынын кэмигэр биһиги итинник хас да күннээх быыбарга сылдьыбыт уопут­таахпыт. Аан бастаан 2022 сыл­лаахха, аан дойдуну аймаабыт дьаҥ үгэннээн турар кэмигэр, үс күннээх-түүн быыбардаан турабыт. Хата, ону, хас да күннээх быыбар табыгастаах эбит диэн дьон сэргээбитэ.

Саха сиригэр быйыл ханнык быыбардар буолалларый?

Бу үүммүт сылга Арассыыйаҕа куоластааһын саҥа систиэмэтэ киирбитэ 30 сылын туолар. Ол 1993 сыллаахха Арассыыйа Төрүт Сокуонун ылыныытын кытары сибээстээх. Бу сыллар тухары быыбардыыр систиэмэ норуот көҥүллүк куоластыырын туһугар улахан үлэни ыытта.

2023 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 61 быыбардыыр хампаанньа былааннанар, ол иһигэр, Саха сирин олохтоохторо өрөспүүбүлүкэ баһылыгын талыахтара. Ону таһынан, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар (Ил Түмэҥҥэ) уонна Дьокуускай  куорат дууматыгар дьокутааттары талыахтара.

Дьокутааттар оройуоннааҕы сэбиэттэрин састааба 21 улууска — Алдаҥҥа, Аммаҕа, Анаабырга, Үөһээ Халымаҕа, Бүлүүгэ, Горнайга, Ленскэйгэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Мииринэйгэ, Муомаҕа, Намҥа, Нерюнгрига, Ньурбаҕа, Өлөөҥҥө, Сунтаарга, Тааттаҕа, Уус Алдаҥҥа, Уус Маайаҕа, Хаҥаласка, Чурапчыга, Эбээн Бытантайга саҥаттан талыллыаҕа.

Оттон 9 улууска – Үөһээ Халымаҕа, Горнайга, Кэбээйигэ, Намҥа, Эбээн Бытантайга, Уус Алдаҥҥа, Уус Маайаҕа, Усуйаанаҕа уонна Тааттаҕа баһылыктары талыы быыбардара буолуохтара. Саха сиригэр 21 нэһилиэк баһылыгын талар хампаанньа уонна сэттэ бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутааттарын быыбардара эмиэ быйылгы сылга былааннаналлар.

Ааспыт сыл хайдах ааста?

Ааспыт үбүлүөйдээх сылга Саха сиригэр биир кэлим куоластыыр күҥҥэ – балаҕан ыйын 11 күнүгэр 484 куоластыыр хампаанньа ыытыллыбытын туһунан Саха сиринээҕи Киин быыбардыыр хамыыһыйа сыл түмүгэр иһитиннэрбитэ. Ол иһигэр Өлүөхүмэтээҕи биир мандаат­таах уокурукка, норуот дьокутаатын эбии талыыга, өрөспүүбүлүкэ муниципальнай оройуоннарын  13 баһылыгын, 7 муниципальнай оройуон дьокутааттарын, 203 поселение баһылыгын, чопчулаатахха, 18 оройуон кииннэрин баһылыгын, 273 поселениелар дьокутааттарын таллыбыт.

СӨ Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Евгений Федоров бэлиэтээбитинэн, ааспыт сылга Саха сиригэр баар 9 бэлитиичэскэй баартыйа бэрэстэбиитэлэ кыттыбыт. Итини таһынан, бу бэлиэ сылга СӨ Киин быыбардыыр хамыыһы­йатын саҥа састааба талыллыбыта. Хамыыһыйаҕа алта бэли­тиичэскэй баартыйа бэрэстэбии­тэлэ киирбитин бэлиэттиир тоҕоостоох. Онон хамыыһыйа быыбардааччыларын итэҕэлин үрдэтэр туһугар утумнаахтык үлэлээн, быыбар дьэҥкэ уонна сокуон быһыытынан барарын ситиһэргэ үлэлээтэ.

Дойду Бэрэсидьиэнин талыы хайдах буолуой?

Аны 2024 сыл кулун тутар ыйыгар Арассыыйа Бэрэсидьиэнин талыахпыт, онно бэлэмнэнии балаҕан ыйынааҕы быыбар бүтээтин кытта саҕаланыа.

«Известие» иһитиннэрэр портал суруйарынан, РФ Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Элла Памфилова 2024 сыллааҕы быыбарга бэлэмнэнии туһунан кэпсииригэр, DDoS-атаакаттан сыыппара систиэмэтин көмүскүүр боппуруоһу үөрэтэ сылдьалларын эппит. Ол курдук, билигин оҥоһулла сылдьар, «Выборы» ГАС цифровой сис­тиэмэ солбуга хакердар кыайан алдьаппаттарын курдук оҥоһуллуохтаах эбит. Итини таһынан, сорох эрэгийиэннэргэ тэйиччиттэн электроннай куолас­тааһын (ДЭГ) ыытыаллыан сөбө сабаҕаланар. Итинник сис­тиэмэ Татарстаҥҥа, Московскай, Свердловскай, Мурманскай, Нижегородскай, Ярославскай, Ростовскай, Новосибирскай уобаластарга, Санкт-Петербурга, Москваҕа, Севастопольга, ону таһынан, Краснодарскайга уонна Ставропольскай кыраайга баар.

Үөһэ этиллибиттэргэ улахан саҥа сүүрээн киирэрэ күүтүллүбэт. Арай саҥа холбоспут эрэгийиэннэр олохтоохторун суотугар быыбардааччы эбиллиэ.

Быйылгы быыбардар дойдуга буола турар уустук усу­луобуйаҕа ыытыллаллар, онуоха бары даҕаны эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаахпыт диэн Киин быыбардыыр хамыыһыйа телеграм-ханаалыгар суруйар. Ол курдук дойдубут сайдыыта, инники кэскилэ судаарыстыбаннай тутулга хайдах сыһыаннаһарбытыттан улахан тутулуктааҕын умнумуохха наада.