Ынаҕы буоһатыы – эти-үүтү дэлэтии суола

Ынаҕы искусственнай буоһатыынан дьарыктаныы ынах боруодатын тупсарыыга, уруурҕаһыы тахсыбатыгар көмөлөөх.

Ырытан көрдөххө, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев Саха сиригэр ынаҕы искусственнай буоһатыыга племенной, төрдө-ууһа биллэр оҕус сиэмэтин, оборудованиелары өрөспүүбүлүкэ бу хайысха өссө сайдарын туһугар босхо бэрдэрбитэ. Тоҕо диэтэххэ, бу үлэ түмүгэр эрэ үүт, эт дэлэ­йэр кыахтааҕын таба өйдөөн. Оччоҕуна эрэ оҥорон таһаа­рыы улаатыаҕа. Ол да иһин соторутааҕыта “СӨ туризмы уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы” Ыйааҕы Ил Дархан таһаарда.

Иккиһинэн, хаһаайыс­тыбаларга сүөһү  иитиитин былаан­наан тэрийиигэ көмө­лөөх. Холобура, исписэ­лиистэр этэллэринэн, иитэр ынаххын 4-с кыбаарталга төрөтүөххүн баҕардаххына, бастакы кыбаар­талга сиэмэлээн бүтэриэхтээххин. Ол элбэх үүтү ыларга көдьүүстээх. Төрөөбүт ынах үс ый устата үүтү дэлэччи биэрэр, онтон сайыҥҥы үүттүгэннээх ыйдарга эмиэ үүтэ-аһа эбиллэр.

Үсүһүнэн, маннык көрүҥ­нээх буоһатыыны тэрийии боруоданы таларга туһалаах. Хаһаайыстыбаларыгар өҥөнөн туһанааччылар эт, үүт боруо­даны эбэтэр саха ынаҕын, олох­тоох дуу, кэлии дуу сүөһү киэнин талар кыахтаналлар. Билигин элбэх үүтү биэрэр голштинскай боруоданы сэҥээрээччи элбээбит дииллэр. Элбэх эттээх герефорду эмиэ биһирииллэр. Маннык талыы түмүгэр ынахтарыттан 3000-4000 киилэ үүтү ыыр кэтэх ыаллар баар буолбуттар.

Атыыр оҕуһунан буоһатарга икки сыл буола-буола оҕускун уларытыы ирдэнэр эбит. Оттон оҕуһу атыылаһан ылан, кыстыгы туоратыы эмиэ ороскуота ботуччу соҕус, көрүүтэ-истиитэ ыарахан. Быһа барыллаан, атыыр оҕус 46-60 төбөнү сабар. 200 тыһыынча солкуобай сыаналаах атыыр оҕус 46-60 төбөнү сабара биллэр. Онон Саха сирин усулуобуйатыгар экэнэмиичэскэй өттүнэн ыллахха, барыһа да суох диэххэ сөп.

Оттон техник-сиэмэһит  300-400 ынаҕы сиэмэ­лиир. Тыһыынчанан да төбөҕө тиэрдэр кыахтаах. Ол эрээри икки сыл буола-буола туттар сиэмэтэ уларыйыахтаах. Сиэмэһиккэ 1 ынаҕы буоһатыы иһин 1000 солк. төлөнөр.

Көрдөрүү хайдаҕый?

Ааспыт 2023 сылга 28725 ынаҕы сиэмэлээбиттэр эрээри, аччааһын (1676 төбөнөн) көстөр. Сорох кэтэх ыал сүөһүтүн эспитин, сүөһү аҕы­йаабытын суотугар аччааһын бэлиэтэннэҕэ.

Исписэлиистэр бэлиэтииллэринэн, бу үлэҕэ Амма, Үөһээ Бүлүү, Таатта  улуустара үчүгэй көрдөрүүлээхтэр. Ньурба улууһа көрдөрүүтүн тупсарбыт буоллаҕына, Уус Алдан, Чурапчы, Нам улуустара ааспыт сылга көрдөрүүлэрэ мөлтөх эбит. Быйылгы  сылга Кэбээйи, Сунтаар, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас улуустара күүскэ ылсан үлэлээн эрэллэрин исписэлиистэр бэлиэтииллэр. Онон былаан туоларыгар үчүгэй хардыы оҥоһуллубут.

Арассыыйа Үлэ Дьоруойа Михаил Готовцев техниккэ үөрэнэн, олохтоох саха сүөһүтүн уонна голштинскай боруоданан сиэмэлээн, 4000 киилэ үүтү ыы олорорун холобур оҥостоллор

“Сахаагроплем” судаарыс­тыба бүддьүөт тэрилтэтэ ( сал. А.Д.Жирков) төрүөҕү элбэтиигэ хайдах уонна төһө көдьүүстээхтик үлэлиирий? Бэркэ үлэлиир диэн нэһилиэнньэ сыаналыыр буолбут.

Үлэни өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 21 улууска тэри­йэр. Онно 282 техник-сиэмэһит үлэлиир, итинтэн 101 – нэһилиэк ынахтарыгар, 181 – бааһынай-пиэрмэр, араас көрүҥнээх хаһаайыстыбаларга. Сүрүннээн бэтэринээрдэр үлэлииллэр (190 киһи).

Үлэ көдьүүстээх буоларын туһугар хайдах гыммыттарый диэтэххэ, Татарстаҥҥа оҥоһуллубут анал электроннай, иһитиннэрэр саҥалыы ирдэбилгэ сөп түбэһэр дуосканан, көрдөрөн үөрэтэр истиэндэлэринэн таҥыллыбыт  кылааһы атыылаһан, бу идэҕэ үөрэтэллэр. Өссө быраактыкаланаллара үөрэнээччилэр салгыы үлэлииллэригэр туһалаах буолбут. Билиҥҥи туругунан, бу сылга 60-тан тахса киһини хайыы үйэ үөрэппиттэр.

Аныгы технологията суох сайдыы барбат. Саха сиригэр “Хранение семени в соломинках” аан дойдуга биһирэммит саҥа көрүҥү туһаныы эмиэ көмөлөспүт.

СЫЫППАРАЛАР

Ааспыт 2023 сылга

28725

ынаҕы сиэмэлээбиттэр.

Ыраах улуустарга тиийэн үөрэтэллэр

Миэстэтигэр ыраах улуус­тарга тиийэн үөрэтиини тэрийиилэрэ эмиэ биһирэниэн сөп. Холобура, Кэбээйи улууһун Сииттэ нэһилиэгин баһылыга  Семен Тимофеев “Сахаагроплем” тэрилтэни кытта дуогабардаһан, үөрэҕи тэрийтэрдэ. Ол түмүгэр Сииттэҕэ биэс нэһилиэк­тэн кэлэн  үөрэммиттэр. Кэтэх хаһаайыстыбатыгар алта ынахтаах баһылык буоһатыыны тэрийии ордук кэтэх сүөһүлээх  ыалларга көмөлөөх буоларын билэр буолан, маннык тэрийдэҕэ.  Ол түмүгэр үөрэх көмөтүнэн бу нэһилиэктэр герефорд, голштинскай, олохтоох сүөһүлэр сиэмэлэрин ыларга быһаарыммыттар.  Хаҥалас улууһун I Дьөппөн нэһилиэгэр Вера Яндреева эмиэ “Сахаагроплемнэргэ” үөрэнэн, нэһилиэгин абыраабыт.

“Сайылык” хаһаайыстыбаҕа (дир. Петр Дьяконов) быйыл 60 ынаҕа төрөөбүт, ол түмүгэр 200-тэн тахса лиитирэ үүт эбиллибит. Учуот үлэтин тупсараннар түмүгэр үчүгэй ынахтары талбыттара көдьүүстээх буол­бут. Арассыыйа Үлэ Дьоруойа Михаил Готовцев техниккэ үөрэнэн, олохтоох саха сүөһүтүн уонна голштинскай боруоданан сиэмэлээн, 4000 киилэ үүтү ыы олорорун холобур оҥостоллор.

Зоотехник идэтигэр магистратураны бүтэрбит Кэбээйи улууһун Сииттэ олох­тооҕо Марианна Захарова, тыа сиригэр үлэ көстүбэт буолан, сиэмэһит идэтигэр күһүн “Сахаагроплемҥа” “онлайн” үөрэммит. “Нэһилиэкпит баһылыга Семен Тимофеев анал тэриллэри, азоту ылан аҕалан, миэхэ туттарда. Үс боруода ынах сиэмэтин аҕалбыт. Онон сүөһүлээх ыалларга бу боруодалар тустарынан кэпсиэхтээхпин. Ийэм чөмпүйүөн ыанньыксытынан биллибитэ, аҕам 30 сыл пиэрмэр­дээтэ, онон оҕо эрдэхпиттэн сүөһүгэ сыстаҕаспын дии саныыбын”, –  диир кини.

Онон кэтэх ыаллар бачча босхо тэриллэр  үөрэххэ үөрэнэн, дьарыктанар кэмнэрэ кэлбит. Ханнык баҕарар сайдыылаах дойдуларга пиэрмэрдэр бэйэлэрэ сүөһүлэрин сиэмэлииллэр. Оччоҕо эрэ иитэр сүөһүлэриттэн үрдүк төрөлкөй төрүөҕү ылыахтара.

Вера Силина, Аччыгый Марха олохтооҕо:

– 1976 с. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикумун бүтэриэхпиттэн бу үлэнэн дьарыктанабын. “Сахаагроплем” тэрилтэлиин дуогабардаахпын.  Билигин Дьокуускай таһынааҕы Марха,  Жатай, Тулагы Киллэм, Капитоновка бөһүөлэктэргэ кэтэх ыаллар, сүрүннээн, аҕам саастаахтар  сүөһүлэрин кытта үлэлэһэбин. Бу бөһүөлэктэргэ Аччыгый Мархаттан айанныырбар тырааныспарга сүрдээх ороскуоттаах буолан тахсар, биир төбөнү сиэмэлээһиҥҥэ ылар харчыбынааҕар. Үлэлэһэр хаһаайыстыбаларбар учуот ыытабын. “Дьокуускайдааҕы үүт собуота” үүтү 101 солк. тутар буолан, сүөһү иитиитин сэҥээрэн эрэллэр, үүттээх боруодаҕа баҕараллар.

Балаһаны Женни Стрюкова бэлэмнээтэ.

Хаартыскалары “САХААГРОПЛЕМ” тэрилтэ тиксэрдэ.