Былыргы кэм ынырык быһылаана: В. Иохельсон суруйуутуттан

Саха сирин култуурунай олоҕор биир улахан суолталааах хаһыатынан нэдиэлэҕэ биирдэ тахсар «Восточное обозрение» хаһыат этэ. Бу хаһыаты Санкт-Петербург куоракка Николай Ядринцев олохтообута, 1888 сыллаахха хаһыат Иркутскай куоракка көспүтэ.

Бу хаһыат сүрүн тиэмэлэринэн Сибиир устуоруйата, экэниэмикэтэ, география уонна этнография саҥа арыйыылара этэ. «Восточное обозрение» 1906 сыллаахха диэри үлэлээн баран, 1905 сыллаах өрөбөлүүссүйэ быһылааннарын суруйуутун “бырабыыталыстыба утары үлэнэн” ааҕан сабыллыбыта. Бу хаһыакка сири-дойдуну чинчийээччи Владимир Иохельсон элбэхтик суруйара. 1892 сыл­­лаахха Нижнеколымскай остуруогар Шелагскай тумулга олорор чукчаларга айантан кэлбит православнай миссия туһунан ыстатыйа суруйбут. Таҥара үлэһиттэрэ ынырык сураҕы аҕалбыттар – тиийбит сирдэригэр көрсүөхтээх дьонноро кыдыллан сыталларын булбуттар… Бу ыстатыйа оччотооҕу кэм быһыытын-майгытын, олоҕун-дьаһаҕын бэрт сытыытык ойуулуур, ону чинчийэн көрүөҕүҥ.

Ыраах уонна уустук айан

Эспэдииссийэ Нижнеко­лымскай сэлиэнньэттэн кулун тутар 9 күнүгэр айаҥҥа турбут. Барыта аҕыс киһи: Чукотскай православнай миссия салайааччыта иеромонах Виктор, Петелин дьякон, сирдьит, үс наарталаах ыттары салайар киһи уонна икки баҕа өттүнэн барсааччы. 6 наарталаах, 75 ыттаах туруммуттар. Айанныыр сирдэрэ бэрт ыраах – Муустаах байҕалга диэри 180 биэрэстэ, онтон Каменка диэн тохтуур дьиэттэн өссө 600 биэрэстэ кэриҥэ. Каменкаҕа ньиэрпэни бултуу сылдьар алта нуучча булчутун көрсүбүттэр. Муора устун 7 күн айаннаабыттар,  алтата сир-халлаан анныгар наартаҕа тириинэн бүрүнэн утуйбуттар. Утуйар сирдэринэн муораттан быраҕыллыбыт мас баар сирин тала сатыыллар эбит – атын уот отторго аналлаах матырыйаал суох сирэ. Сороҕор, кухлянкаҕа эрэ сууланан, сыа сиэн баран утуйаллар эбит. Каменкаттан суолларын ортотугар Аргентов диэн ааттаах миссионер туруорбут чочуобунатыгар таарыйан ааспыттар. “Таҥараҕа сулууспалыырга аналлаах мал-сал олоччу тыытыллыбакка сытар, арай сорох иконалары, чочуобуна аанын кырсалар кэбийбиттэр”. Бүрүллүбүт дьиэ иһигэр хонон, иттэн баран салгыы айаннаабыттар. Дүҥ диэн арыы уонна кытыл икки ардынан айаннаан иһэн улахан хара таас тэллэҕин көрбүттэр – бу Шелагскай тумул бүтэр сирэ эбит. Өссө 150 биэрэстэ кэриҥи айанныыллара хаалбыт.

“Табалаах уонна ыттаах чукчалар”

Ыстатыйаҕа чукча диэн туох омук буоларын кэпсиир кэрчик баар. “Төһө даҕаны Арассыыйа империятыгар киирбит сирдэргэ олордоллор, чукча нуучча судаарыстыбатыгар бэринэ илик омук. Индигиркэттэн Беринг силбэһиитигэр диэри көһө сылдьар биис-уус табалаах уонна ыттаах чукчаларга арахсар. Ыттаах чукчалар кыылы бул­таан олороллор, кинилэр ордук дьиикэйдэринэн, сэрииһиттэринэн биллэллэр, ыраах­тааҕы былааһын олох билиммэттэр. Табалаах чукчалары даҕаны толору сыһытыллыбыт омугунан ааҕар сыыһа, аатыгар эрэ сылга биир дууһаттан 1 солкуобай дьаһаах төлүүллэринэн ыраахтааҕыга бас бэриниилэрин биллэрэллэр. Ону даҕаны соччо төлөөбөттөр. Дьаһааҕы 1870 сылтан эрэ билиммиттэрэ, Майдель барон Чукоткаҕа эспэдииссийэтиттэн саҕа­лаан. Ол эрэн, туундараҕа олох нуучча былааһын орооһуута суох салҕанар, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар өс-саас ситиһиитэ суута суох оҥоһуллар, өлөрсүү, хааннаах иэстэһии аҕы­йаҕа суох. Сорох биистэр билигин даҕаны кырдьаҕастарын өлөрөр үгэстэрин ыһыктыбатахтар”. Эбэн эттэххэ, Орто Халыматааҕы остуруок чукчалары сыһытар, дьаһаахтыыр сыаллаах тутуллубут сэлиэнньэ буолар, онон бэрт элбэхтик чукчалар саба түһүүлэрин ааһыммыт сир. Суруллубуттан сылыктаатахха, бу православнай миссия хара маҥнайгыттан олус кутталлаах  эспэдииссийэ курдук тэриллибит эбит.

Амакамчонка аҕа ууһа

Олеко диэн аттанар арыыны ааһан, Чаунскай тамаҕынан кулун тутар 18 күнүгэр миссия тиийиэхтээх сириттэн 50 биэрэстэлээх сиргэ тохтоо­буттар. “Төһө да дьиикэй буол­буттарын иһин, тыыннаах дьону көрсөн, бүрүөһүннээх дьиэ иһигэр хонор, сылаас аһы сиир санааттан бары санаалара өрө көтөҕүллүбүт”. Миссия салайааччыта Виктор аҕабыыт Шелагскай тумулга эрдэ кэлэ сылдьыбыт киһи буолан, дьонун “чукчалар айан дьоно кэлэрин ыраахтан истэн сүүрэн тахсаллар, наартаттан түһэрэн, аһынан күндүлээн көрсөллөр” диэн санаа көтөҕөн кэпсии испит.

Тиийиэхтээх чукчалара, дьиҥэр, “ыттаах чукчалар” эбиттэр. Эрдэ улахан биистэн тугу эрэ сөбүлээбэккэ арахсан барбыттар, 25 киһи түөрт тордоҕунан олорор эбит, Шелагскай тумулга ньиэр­пэни бултуу көһөн кэлбиттэр. Амакамчонка диэн ааттаах кырдьаҕас чукча аҕа баһылык эбит, сыл аайы Аллараа Халыма остуруогар чэй, табах, испиир мэнэйдэһэ кэлэр үгэстээх эбит. 1887 сыллаахха биир сырыытыгар таҥараҕа тиксибит, онон ити биис барыта христианскай итэҕэлгэ киирбитинэн ааҕыллар эбит. Ааспыт сыл ахсынньытыгар кэлэ сылдьыбытыгар, “тиийиэхпит, төннөр суолбутугар ыт аһылыгын бэлэмнээн кулу” диэн сорудахтаан ыыппыттар.  Ити курдук, эрэх-турах санаалаах утуйан туран сарсыардаттан тиийэрдии туруммуттар.

Ыар булумньу

Тордохтор көстөр сирдэригэр чугаһаабыттарын кэннэ хотугулуу-илинтэн  күүстээх тыал түспүт. Тордох иһиттэн ыттар сүүрэн тахсыбыттар, ол эрэн, биир да киһи көрсө тахсыбатах. Тыалтан сыл­таан наарта тиэрэ барбыт, ыттарын баа­йарга эмиэ эрэйи көрсүбүттэр, онтон сылтаан көрсөөччүлэр суохтара улаханнык долгуппатах. Ол кэмҥэ Татаринов диэн араспаанньалаах ыты салайаач­чы тиийэн баран куттаммыт сирэйдээх төннүбүт. “Тойон аҕабыыт, чукчалар өлбүттэр”, – диэн тыллаабыт. Бастаан утаа туох эрэ ыарыыттан өллөхтөрө дии санаабыттар, ол эрэн, тиийэн көрбүттэрэ, амырыын хартыына арыллыбыт.

Бастакы тордоххо үс оҕо уонна икки дьахтар өлүгэ сытар эбит. Бары кус сыгынньахтар, төбөлөрүгэр, моойдоругар дьөлө кэйиллибит баастаахтар. Бу дьиэттэн икки биэрэстэ кэриҥэ ыраах турар атын дьиэ­лэргэ барбыттар. Тордох аттыгар түөрт эр киһи өлүгэ сытар эбит, чинчийэн көрөн, эмискэ саба түһэн өлөрбүттэр диэн тойоннообуттар.

Уопсай балаһыанньа ыйарынан, бу саба түһүү халыыр сыала суох, өс ситиһии буо­луон сөп диэн буолбут – эр дьон аттыгар быһахтар, үҥүүлэр, моржа тириититтэн быалар уонна американскай сүгэ ууруллубуттар, туох эрэ хаан­наах сиэр-­туом ыытыллыбыт курдук көстөр эбит. Тордох иһигэр бу дойдуга баай-дуол ааттанар тимир иһит-хомуос тыытыллыбатах, бултаммыт түүлээх, сэлии муоһа, бултаммыт ньиэр­пэ эмиэ хаалбыт. Икки бинчиэстэр саа эркиҥҥэ тоҕута охсуллан, токуруйан сытарын булбуттар. Ыттаах наарталар эрэ сүппүт быһыылаах.

Миссия кыттыылаахтара уку-сакы ас астанан, орулуур тыал анныгар хонон баран төттөрү айаннаабыттар. Суруллубуттан сылык­таатахха, өлүктэри харайбатахтар, малларын таарыйбатахтар, он­­нооҕор төрдүс тордоххо киирэ сорумматахтар. Ыт аһылыгын булбакка, чукчалар бултаабыт ньиэрпэлэрин илдьэ барбыттар. Тоҕо христиан­скай үгэһинэн харайбатахтара өйдөммөт, баҕар, силиэстийэ оҥоһуллуо диэн тыыппатахтара буолуо?

Түмүккэ

Кэнники өстөһүү туохтан тахсыбытын туһунан биллибит. Амакамчонка баай киһи эбит, тулалыыр эргин бары киниттэн иэс ылан олорбуттар. Чугас ыала наарта сыҥааҕар мас атыылаһа кэлбитин сиэри таһынан сыана анаабытыттан уордайан өстүйэн барбыт. Оҕонньор уола уонна күтүөтэ бултуу баралларын күүтэн баран, кини тордоҕор киирэн оҕонньору өлөрбүт. Кыыһа убайыгар уонна эригэр тыллыы куоппут. Онтон кыыһыран өлөрүөхсүт баар оҕолору, дьахталлары барыларын кырган кэбиспит, биир оҕону булбакка, тыыннаах хаалларбыт. Амакамчонка уола уонна күтүөтэ төннөн кэлэн баран өлөрүөхсүт тордоҕор тиийэн манаан сытан, эр дьону барыларын ытыалаабыттар. Онтон оҕонньор уола тордоххо киирэн баар дьону барытын кыдыйбыт. Күтүөт өс ситиһэр сылтаҕа суох буолан кыттыспатах. Ол кэнниттэн уол “олох олорор баҕа санаам суох” диэн күтүөтүн тыынын салҕыырыгар көрдөспүт. Ол кэнниттэн күтүөт уол оҕону, кэргэнин илдьэ бу сиртэн көспүттэр. Хайдах бу быһылаан ымпыга-чымпыга дьоҥҥо биллибитэ өйдөммөт эрээри, кырдьыкка майгынныыр быһыылаах…