Давид Архан: «Саха уолаттарын хорсун быһыылара элбэх»

Саха сиригэр «Үс түмсүү» уопсастыбаннай хамсааһын кыттыылааҕа Давид Арханы билбэт киһи суоҕа буолуо. Кини баҕа өттүнэн хантараак баттаһан байыаннай дьайыыга инники кирбиигэ кыттан дойдутугар ытык иэһин төлөөн кэллэ. Бүгүн биһиги Давид Арханы кытары хайдах-туох санаалааҕын, инники былааннарын туһунан кэпсэттибит.

– Давид, эйигин үгүстэр «Үс түмсүү» хамсааһын кыттыылааҕынан билэллэр, оттон Тирэх пууннарга үлэлээһиниҥ, байыаннай дьайыыга кыттыыҥ туһунан билбэт буолуохтаахтар.

– Бастаан СГУ Пединсти­тутун, ол кэннэ кэтэхтэн юридическай үөрэҕи бүтэрбитим. Эдэр сылдьан милииссийэҕэ, ол кэннэ суут бириис­тэбинэн үлэлии сылдьыбытым. Ил Түмэҥҥэ үлэлии сылдьан, Кировскай куораты чөлүгэр түһэриигэ барбытым. Онно социальнай блогу сүрүннээбитим. Алта ый таһаарыылаахтык үлэлээн баран, төттөрү кэлбиппит. Ол сылдьан балаҕан ыйыгар мобилизация саҕаламмытыгар, өрөспүүбүлүкэ Биир кэлим сүрүннүүр киинэ тэриллэн, онно үлэлэһэн барбытым. Тирэх пууннарга ба­­йыаннай чаастар замполит куорпустарын кытары үлэлээбитим. Саллааттар уоппускаларын, хамнастарын, наҕараадаларын, о.д.а. боппуруоһунан дьарыктаммытым. Итинник балаҕан ыйыгар диэри үлэлээбитим. Ол сылдьан, аны 2023 с.
атырдьах ыйын 1 күнүттэн «Скиф» добровольческай батальону кытары хантараак түһэрсэн, инники кирбиигэ киирбитим.

– Бастаан инники кирбиигэ киирэн баран куттаммытыҥ дуо?

– Инчэҕэй эттээх киһи буоларым быһыытынан син биир куттанар бөҕө буоллаҕым. Иннигэр өстөөхтөрүҥ 300-чэ миэтэрэҕэ сытан түүннэри-күннэри ытыалыыллар. Дроннар көтөн кэлэн, граната быраҕаттыыллар, аттыгар дьон өлөр, бааһырар. Ол кэннэ соторунан үөрэнэн хаалаҕын. Сэрии атын тыыннаах, хайдах эрэ чуҥкунас тыас баар курдук. Онно сылдьан мэлдьи тыын харбаһыы туругар сылдьаҕын, онон ыалдьаргын даҕаны билбэккин. Оттон манна кэлэн баран, тыынарым атын, муннум да бүөлэнэрэ, төбөм да ыалдьара элбиир курдук.

– Дьоруойдуу хорсун быһыыны оҥорбут элбэх уол баар диэтиҥ?

– Элбэхтэн аҕыйах холобур. Чурапчыттан төрүттээх Дуолан диэн 60-с биригээдэ уола баар. Кини улахан наҕараадаларга түһэриллэр хорсун быһыыта олус элбэх. Бааһыран, эт-хаан улахан эчэйиитин ылан баран, кыргыһыы хонуутуттан хас да күнү быһа сыылан тахсыбыт уол. Хамандыыра өлөн хаалан, наҕараадаҕа түһэриллибэккэ хаалбыт. Ону биһиги хойу­таан да буоллар туруорса сылдьабыт. Биир сэриигэ биэс тааҥканы соҕотоҕун умаппыт Мэҥэ Хаҥалас уола баар. Өссө УАЗ-фермер массыынанан кыргыһыы хонуутуттан 400-н тахса киһини таһааран быыһаабыт Дьааҥы уола ама Дьоруой буол­батах дуо? Ньурбаттан биир кыргыһыыга 20-чэ өстөөҕү суох гыммыт уол баар. Икки Амма уонна биир Ньурба уола, эмиэ «Алеша» тааҥка экипаһын курдук, тааҥканан хас эмэ холуон­наны үлтү сынньыбыт экипаж баар. Итинник элбэҕи холобурдуохха сөп. Кинилэри наҕараадаҕа түһэрэргэ улахан үлэ барыан наада. Кырыктаах кыргыһыы кэмигэр өлүү-сүтүү элбэх, ыксаллаах быһыы-майгы кэмигэр видеоҕа устуу даҕаны кыаллыбат түгэннэрэ баар буолар. Саха уолаттара оҥорбут маассабай хорсун быһыылара олус элбэх, ол эрээри үгүстэрэ биллибэккэ-көстүбэккэ хаалар, ону сөргүтэргэ үлэлэһэр санаалаахпын.

– Эн быраатыҥ эмиэ байыаннай дьайыыга кытта сылдьар, чугас дьоҥҥут бопсубатахтара дуо?

– Мин 14 саастаахпар Суворовскай байыаннай училищеҕа киирбитим. Сэбиэскэй Сойуус ыһыллан, салгыы үрдэтинэ барбатаҕым. Оскуоланы бүтэрэн баран, икки сыл аармыйаҕа сулууспалаабытым. Ийэм уонна аҕам иккиэн учууталлар. Кинилэр сиртэн-сиргэ, дьиэттэн дьиэҕэ көһө сылдьыбыттара. Ол аайы Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт, фронтовик эһээбит мэтириэтин мэлдьи илдьэ сылдьан, саамай көстүүлээх сиргэ ыйыыллара. Эһээбитин биһиги даҕаны, ийэбит даҕаны көрбөтөхпүт, ол эрээри, байыаннай эписиэр таҥастаах олорор хаартыската мэлдьи биһигини үөрэтэр-такайар курдуга, кини уобараһыгар иитиллибиппит. Ол курдук бииргэ төрөөбүт быраатым Үрдүкү милииссийэ оскуолатын бүтэрбитэ. Кини 155-с муора пехотатын биригээдэтигэр сулууспалаабыта, байыаннай дьайыыга Угледары ылыыга улаханнык бааһыран, өр эмтэнэн баран, билигин Владивосток байыаннай чааһыгар инструктордыыр. Ийэлээх аҕабыт даҕаны, дьиэ кэргэттэрбит даҕаны биһиги байыаннай дьайыыга барарбытын буолуохтааҕын курдук ылыммыттара.

– Патриотическай тыыҥ­ҥа иитилиннэххит?

– Патриот диэн мээнэ тыл буолбатах, мин патриоппун, дойдубун дьиҥнээхтии таптыыбын дии саныыбын. Биһиги көлүөнэ дьон патриотическай тыыҥҥа иитиллибиппит. Оскуолаҕа байыаннай уруок­тар, истиэнэҕэ интернационалист-буойуннар хаартыс­калара – барыта иитэр аналлаахтара. Урут сэрии бэтэрээннэрэ көрсүһүүгэ олорон «оҕолоор, эһиэхэ эйэлээх халлааны баҕарабыт» дииллэрэ, ону оҕо сылдьан өйдөөбөт эбиппит. Билигин эрэ өйдөөтүм: эйэлээх халлаан диэн тугун, хайдах курдук үчүгэйин, сыаналааҕын. Киирсии бара турар сириттэн кэллэххэ, олох атын, манна биһиги наһаа үчүгэйдик олорор эбиппит. Оҕолор биһиги кыра эрдэҕинээҕибит курдук, таһырдьа тахсан сэ­­риилэһэн оонньуу сылдьар, ааһан истэххэ, чиэс биэрэн турар буолаллар. Арассыыйа өрөгөйүн ырыата тыаһаатаҕына, бары биир киһи курдук туран кэлэллэр. Онно бириэмэ тохтоон хаалбыт курдук, оттон манна олох атын…

– Байыаннай дьа­­йыы
туһунан туох санаалаххын?

–  Устуоруйа хаһан баҕарар хатыланар, байыаннай дьайыы бу манан бүтэн хаалыа диир сатаммат, онон билигин биһиги байыаннай элиитэни иитэн, үүннэрэн таһаарыахпытын наада дии саныыбын.

Кэлиҥҥи кэмҥэ Арктиканы баһылааһын күүскэ баран эрэр. Онуоха Владимир Путин Арктическай сэриилэри тэри­йии туһунан ыйааҕы таһаа­ран, Тиксиигэ байыаннай чаас тэриллэн турар. Онно хоту дойду тыйыс усулуобуйа­тыгар төрөөбүт-үөскээбит бэ­­йэбит уолаттарбыт сулууспалыахтаахтар. Бу баазаҕа бэ­­йэбит олохтоох байыаннайдарбытын бэлэмниэхпитин наада. Урут да, билигин да сахалар ба­­йыаннай дьайыыга бэргэн ытаач­чынан аатыраллар. Ол иһин снайпердары бэлэмниир полигону астылар. Аны сахалар пилота суох көтөр аппарааттары салайар дьоҕурдаахтарын көрдөрдүлэр, онон бу хайысханы эмиэ сайыннарыахха наада дии саныыбын.

– Салгыы туох былааннааххын?

– Ааспыт сыл ыам ыйыттан сырыттым, наһаа өр буоллум диэммин, дойдубар төнүннүм. Мантан салгыы Биир кэлим сүрүннүүр кииҥҥэ сиппэтэх дьыалаларбын ситэрэр былаан­наахпын. Сураҕа суох сүппүттэр – туспа кыһалҕа. Манна олорон Оборуона министиэрис­тибэтигэр ирдэһии ыытар өр быһаарыллар. Оттон биһиги миэстэтигэр тиийэн, замполиттары көрсөн, сүппүт киһи туһунан ирдэһэрбит, рота хамандыырыгар, взвод хамандыырыгар быһа тахсан, бу киһи чопчу өлбүтэ эбэтэр ханна эрэ баар диэн быһаартарыахпытын сөп. Итиннэ биһиги официальнай эппиэт биэрбэппит, ол гынан баран, бу сиргэ чопчу өлбүт диэн дьонугар тиэрдэбит. Билигин байыаннай дьайыы бара турар сиригэр ону ирдэһэн ким да киирэр кыаҕа суох, ол иһин сүппүт киһи дьоно, аймахтара ДНК анаалыһын туттараллар, салгыы өлүгү буллахтарына, онон быһаараллар. Олус уустук дьыала.

– Давид, истиҥ кэпсэтииҥ иһин махтанабын!