Улуу киһи мөссүөнэ

Былатыан Ойуунускайы тыыннааҕар көрбүт-билсибит, алтыспыт, бииргэ үлэлээбит дьонноро, доҕотторо, аймахтара киһи быһыытынан хайдах өйдөөн-санаан хаалбыттарый, кини дьиҥ олоххо хайдах киһи этэй диэн ыйытыылар билиҥҥи дьон санаатын үүйэ туталлар. Кини 1893 сыллаахха сэтинньи 11  күнүгэр төрөөбүтэ.

Кини хайдах этэй?

Платон Алексеевич тас көстүүтүнэн туох да уһулуччу көрүҥэ суох эбит: кыра уҥуохтаах, хачаайы. Ол да буоллар, кини тас дьүһүнун уратыта, киһини эрэ тардар күүстээҕэ харахха быраҕыллар эбит. Ойуунускайы көрбүт дьон кини сырдык ыраас хааннааҕын уонна киһи хараҕар быраҕыллар уоттаах, чаҕылхай харахтааҕын бэлиэтииллэр.

Ийэтигэр майгынныыра…

Кэргэнэ Акулина Николаевна кини ийэтигэр майгынныырын туһунан суруйар: «Платон ийэтэ Дьэбдьиэй кугастыйан көстөр баттахтаах, саһархайдыҥы сырдык харахтаах, үрүҥ туртаҕар субалаах ыраас дьахтар эбитэ үһү. Платон ийэтиттэн үгүһү бэриһиннэрбит эбит, кини эмиэ сырдык хааннаах, ыраас эттээх-сииннээх киһи этэ. Оҕо эрдэҕинэ, эрбэһин курдук кугас баттахтааҕа үһү, ол кэлин хараарбыт. Аҕатын арай уҥуоҕа, быһыыта-таһаата баппыт. Киһи ордук бэлиэтиирэ — харахтара. Ис-иһиттэн сырдаан көстөр кугастыҥы харахтардааҕа. Кырыытыттан көрдөххө, мэктиэтигэр сандааран, чаҕылыйан олорорго дылы этилэр. Оччо сытыы, оччо ыраас буолаллара харахтара. Ол гынан баран, ачыкыта суох аахпат да, суруйбат да этэ, көннөрүтүгэр да куруутун ачыкыланара».

Салгыы Акулина Николаевна кини тас көрүҥүн маннык ойуулуур: «Көрө түһүүгэ, Платон уҥуоҕунан кыра киһи этэ. Ити гынан баран, эр киһитэ өтөн эрдэҕэ, миигиннээҕэр өндөс курдуга… Платон уһун суптугур сэҥийэтэ, имнэрин уҥуохтара дэбдэгэрдэрэ хатыҥыр киһи дииллэригэр көмөлөһөн эрдэҕэ. Дьиҥэр, кини наһаа оннук дьарамай киһи буолбатах этэ, сыгынньахтаннаҕына бэйэтигэр сөп толору эттээх-сииннээх, уҥуохтара ханан да биллибэт, сөп киппэ буолара. «Уоруйах» эттээх-сииннээх киһи баар буолааччы дэһэллэр, бука, оннук киһи эбитэ буолуо. Доруобайа эбитэ буоллар, бука, бэйэлэрин бараалаахтарыгар соччо баттаппат, сөпкө кыанар киһи дэтиэх эбитэ буолуо. Дьиэтигэр даҕаны, онно-манна сырыттаҕына даҕаны, наар дьону кытта тустар, өрө хачымахтаһар, кылыйа-ыстаҥалыы сатыыр идэлээҕэ. Онно үксүгэр кыайарыттан, уолаттары дөбөҥнүк «айыка!» дэтэриттэн сылыктаатахха, син кытаанахтык тутар-хабар быһыылааҕа. Миигин да дьээбэлээн туттаҕына-хаптаҕына, илиитэ бииргэм кытаҕас курдук буолааччы… Онон сорохтор Платону букатын быста ырбыт, нэһиилэ сакыҥныыр киһи буолуо дии саныыллара алҕас».

Авксентий Егорович Мординов кини туһунан

Авксентий Егорович Мординов, кини туһунан маҥнайгы өйдөбүлэ маннык эбит: «Аан бастаан кинини уон үстээхпэр-түөртээхпэр ыраахтан көрбүттээхпин… Миитин кэнниттэн П. А. Ойуунускайы соруйан чугаһаан одууласпытым. Туоһахталыы кыһыл сулустаах будёновка бэргэһэлээх, уһун солдатскай синиэллээх, саппыкылаах, килбэҥнэс ачыкылаах, саһархай харахтаах, куйааска кытарбыт маҕан сирэйдээх киһи дьону кытта кэпсэтэн тырымныы турарын олус кэрэтик көрбүтүм. Бэйэм кыра буоламмын дуу, уһун синиэллээҕин иһин дуу, уҥуоҕунан кыра эбит дии санаабатаҕым». Кини чугастык билэн-билсэн истэҕин ахсын киһитин мэтириэтэ эмиэ уларыйар: «Платон Алексеевич, оһумас көрдөххө, киһи толлор, киһини кытта бастаан бэйэтэ кэпсэтимтиэтэ суох, хас тылын барытын чуолкай баҕайытык саҥарар, ону-маны ыйыталаспат идэлээх, быһа эттэххэ, тоҥкуруун соҕус курдук этэ. Дьиэтигэр куруук үлэлии, ааҕа олорор буолара. Оттон чугаһаан, дьиҥ биллэххэ, сүрдээх эйэҕэс, көрдөөх-нардаах, кэпсэтимтиэ-ипсэтимтиэ, кэргэнигэр сүрдээх эйэлээх, оҕолорун олус таптыыр киһи этэ. Үлэлии-хамсыы да олордоҕуна көтөн түһэн, ону-маны сэлээрдэххэ, мэһэйдэппитин биллэрбэт, солуута да суох саҥаҕа кыһаммат идэлээҕэ. Кини тула куруук дьон, ордук суруйааччылар, артыыстар, урут бииргэ сылдьыбыт революционердара тоҕуоруһар, көрүлүүр-нарылыыр, ыллыыр-туойар буолаллара. Уҥуоҕунан бэрт кыра, хатыҥыр, тииһэ ордьоҕор, уоһа чорбоҕор соҕус буолан баран, ып-ыраас киэҥ, саһархай тырымнас харахтаах, маҥан сүрдээх ис киирбэх дьүһүннээх, лып-лап курдук туттубут-хаптыбыт, лоп курдук саҥалаах-иҥэлээх киһи этэ».

Күннүк Уурастыырап кини мэтириэтин маннык айбыт

«Кыһыл сукуна сабыылаах, үрдүгэр халыҥ таастаах улахан сурук остуолун күлүгүттэн түөһүн тылыттан үөһээ өттө эрэ быган көстөр дьоҕус соҕус киһи суруйан сурдурҕата олороро. Ол да буоллар, кини, кырдьык да, «туттахха тутуолуктаах, хаптахха хабыалыктаах буолуом» диэххэ айылаах көрүҥнээҕэ: дьүһүнэ-бодото үрдүк тиит чыпчаал мутугар кэлэн түһэн олорор мохсоҕол кыыл кылаан бэрдигэр маарынныыра. Киһи сүрэҕин сайа киирэр тырымнаах сытыы харахтааҕа, нап-нарын эрээри, уһуктаахха дылы уостааҕа тиистээҕэ. Кэлтэгэйдии хайа тарааммыт саһархайдыҥы баттаҕын бэскитэ уҥа чабырҕайын кыратык саба түспүтэ — ис киирбэх, сылаанньыгас сирэйин эбии кэрэтитэргэ дылыта…» — диэн эппит.

Ойуунускайы кытта биир төрүттэрдээх Суорун Омоллоон

Маннык ойуулуур: «Барахсаным, сынан көрдөххө, нарынын, холкутун! Чачархай баттахтыын, иҥнэри бэскилиин, саһарчы көрбүттүүн, туттардыын-хаптардыын, илиилиин-тарбахтыын эчи сымнаҕаһын, налыытын! Мүччүччү соҕус туттар уоһун мичээрэ киһини тартаҕын, итэҕэттэҕин, сылыттаҕын! Бэл бэйэтэ миэхэ биирдэ, хаартыскатын ыйа-ыйа: «Бу мин боҕороодьусса курдук буолан олоробун», — диэбитэ. Улахан уйаҕас сүрэхтээх, гуманнай, киэҥ киһи этэ. Кинини араастаан холуннарар дьону биирдэ эмэ куһаҕаҥҥа тиэрдэ сатаабытын, өһүөннээбитин мин билбэппин».

Саҥа көрбүт дьон…

Ойуунускайы саҥа көрбүт дьон кини маанытын, «хамыһаардыы» таҥнарын өйдөөн көрөр эбиттэр. Үөрэхтээх, салайааччы, мааны киһини ытыктыы көрөр буоллахтара. 1920‑с сыллар эргин наар байыаннай таҥастааҕын көрөллөр — оччотооҕуга эдэр, кэргэнэ суох киһи, бука, сулууспаҕа кэтэр биир таҥастааҕа эбитэ буолуо.

Кэлин…

Ойуунускай сааһыран истэҕин ахсын кубархай хааннанар, ырыган, ыарыһахтыҥы көрүҥнэнэр. Ону эдэркээн Амма Аччыгыйа маннык бэлиэтии көрбүт: «Оргууй аҕай Платон Ойуунускай таҕыста. Үс-түөрт сыллааҕыта Тааттаҕа маҥнай көрбүппүнээҕэр өссө ордук кубарыйбыт, көтөхтөрбүт. Сотору-сотору көхсүн этиппэхтээн, сэрэхтээхтик сөтүллэтэлээн ылыталыыр, тымныырҕаппыт курдук, холбоччу туттубут. Улаханнык илистэн, ыарытыйан сылдьар быһыылаах».

Ити — Платон Алексеевич маҥнайгы кэргэнэ Сүөкүччэтэ өлбүтүн кэннинээҕи соҕотохсуйа, санааргыы сылдьар кэмэ.

Ордук Саргылаана Платоновна майгынныыра

Оҕолоруттан Саргылаана Платоновна аҕатыгар ордук майгынныыр эбит. Ол туһунан Сардаана Платоновна ахтыытын ааҕыаҕыҥ: «Эдьиийбин Саргылаананы аҕатын хаартыската диэн ааттыыллара. Билбэт дьон эмискэ көрөн соһуйаллар этэ: «Тыый, бу кыыс Ойуунускайга дылы буолан түһэн», — дииллэрэ. Онон мин, кинини көрөн, аҕам тыыннааҕын оҥорон көрөр этим. Аҕабын субу диэн утары сирэйин өйдөөбөппүн. Көхсүнэн олорорун наһаа өйдүүбүн. Кэтэҕин… Баттаҕын… Тараах ойуулаах көстүүмүн… Уруучука тутан олорор буолара…»

Сардаана Платоновна маннык суруйар: «Паапабыт хаайыллыбытын кэннэ биһиги илиибитигэр «дьэгдьиир» боротокуолун куоппуйата, аҕам мөссүөнүн санатар Пётр Петрович Романов харандааһынан ойуулаабыт мэтириэтэ уонна биир хаартыска хаалбыта. Мэтириэти ийэм уора-көстө кистээбит, оттон хаартысканы, эдьиийим Лаана кэпсииринэн, хостон тахсан иһэн ИДьНК оперуполномоченнайа Черемицын мин утуйар оронум тэллэҕин анныгар саҥата суох уган кээспитэ үһү… Бу хаартыска миигин кытта эт саастыылаах, паапабыт Суруйааччылар Бүтүн Союзтааҕы маҥнайгы съезтэригэр түспүт хаартыската. Манна Паапабыт төгүрүк таастаах ачыкытын нөҥүө сытыы харахтара мичиҥнииллэр. Маҥан ырбаахы кэтит саҕата көстүүм таһынан таһаарыллыбыт… Бу хаартыска биһигини кытта уон аҕыс сыл устата куоратынан-тыанан, элбэх муннугу кэрийсэн, куруук комод үрдүгэр турааччы этэ. Бу күндү тапталлаах Паапабыт суос-соҕотох хаартыската биһиэхэ таҥара кэриэтэ: кини биһиги күннээҕи олохпутун көрө олорор, киниэхэ биһиги үөрүүбүтүн-хомолтобутун кэпсиибит…»

Түмүк оннугар

Улуу киһи мөссүөнэ билиҥҥи кэмҥэ хартыыналарга ойууланар, өйдөбүнньүктэргэ кутуллар, тыйаатыр сыанатыгар уобараска оонньонор, уус-уран айымньыга дьүһүйүллэр. Киниэхэ аналлаах өйдөбүнньүктэр Тааттаҕа, Дьокуускайга турдулар. Суруйааччы төрөөбүтэ 120 сылыгар Ытык Күөлгэ скульптор Э. Пахомов оҥорбут өйдөбүнньүгэ турда. Саха академическай тыйаатырын иннигэр П. Захаров өйдөбүнньүгэ турар, сыанаҕа В. Н. Протодьяконов суруйуутунан, А. С. Борисов туруоруутунан «Үс саха төрүөҕэр…» дьүһүйүү-испэктээк турбута. Оттон саха литэрэтиирэтигэр Платон Алексеевич Ойуунускайга хоһоон анаабатах бэйиэт суоҕа буолуо.

Варвара Окорокова.