“Эбээм-эһээм бэлэхтэрэ – харыйа оонньуурдара”

Социальнай ситимнэртэн элбэх интэриэһинэйи, ураты дьарыктаах дьону булан көрүөххэ сөп. Саҥа дьыл чугаһаабытынан эбитэ дуу, былыргы оонньуурдарынан симэммит харыйаҕа хараҕым хатаммыта.

“Киһи кэпсэтэн, ынах маҕыраһан билсэр” дииллэринии, бу ураты харыйа хаһаайкатын кытта билистибит. Сөҕүөм иһин, Люция Бурцева – кэллиэгэбит, суруналыыс, ону тэҥэ, Готовцевтар аҕа уустарын бэ­­рэстэбиитэлэ буолла. Кини Уус Алдан улууһун дьаһалтатыгар пресс-сэкирэтээринэн үлэлээбитэ, билигин Дьокуускайга киин бибилэтиэкэ ситимин отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир.

Бу Готовцевтар 19-с үйэттэн саҕалаан, саха баар-суох мааны, бастыҥ, чулуу, өркөн өйдөөх дьонун кытта алтыспыт, үлэлэспит, интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ буоллахтара.

Люция хос-хос эһээтэ – Байаҕантай улууһун кулубата, кыраайы үөрэтээччи, этнограф, историк, меценат, попечитель Пантелеймон Готовцев-Бааса Атыыһыт эбит.

Бааса Атыыһыт уола – улуус бастакы кооператора, гражданскай сэрии кыттыы­лааҕа, меценат уонна попечитель Феофан Готовцев, кыыһа – Саха сирин бастакы феминисткаларыттан биирдэстэрэ, миэдик, разведчица Матрена Готовцева этилэр.

Былырыын Готовцевтар аҕа уустарын туһунан быыстапка улахан сэҥээриини ылбыта. YakutMuseumFest диэн III өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээл­гэ Сэһэн Ардьакыап аатынан Уус Алдан улууһун устуору­йатын, кыраайы үөрэтэр тү­­мэлэ “Якутская интеллигенция на рубеже веков: судьба рода Готовцевых” бырайыагынан 3-с миэстэ буолбута.

Бу быыстапкаҕа учуонай Эдуард Пекарскай тылдьыкка үлэлэспитин иһин махтанан, Пантелеймон Готовцевка бэлэхтээбит буфета, ыраах­тааҕы мэтириэттээх сундуук, былыргы сэпэрээтэр, 1894 сыллаахха оҥоһуллубут та­­раах, 19-с үйэтээҕи мал-сал, хаартыс­калар, суруктар, докумуоннар, о.д.а. олус интэриэһинэй, сэдэх маллар аан бастаан көрдөрүүгэ турбуттара.

Бу маллар кистэлэҥнэрин эргэ ампаар кичэллээхтик харайан турбут эбит.

Эргэ ампаар кистэлэҥэ

– Түөрт сыллааҕыта мин төрөөбүт-улааппыт дойдубар, Уус Алдаҥҥа үлэлии, көһөн тиийбитим. Дьэ, быыс булан, эргэ мал-сал хараллан турар ампаарын бэрийбитим. Онно араас былыргы мал-сал бөҕө баара.

Эһээм Рево Феофа­нович, эбээм Мария Григорьевна сэниэтик олорор буолан, соҕуруу диэки элбэхтик айаннаан, күүлэйдээн кэлэллэрэ. Ол айаннарыттан куруук илии тутуурдаах кэлэллэрэ, сыаналаах иһити-хомуоһу, манна суох сэдэх маллары, ураты харыйа оонньуурдарын аҕалаллара. Ол малларын алдьаппакка, биири да бырахпакка, олус хараан­­наан, кичэллээхтик харайан туруорбуттар.

Үлэ үөһүгэр сылдьар киһи, дьэ, 2021 сыл сайыныгар быыс булан, харыйа оонньуурдарын бэрийбитим. Элбэх ­дьааһыктарга хараллан сыталлара. Кутуйах сааҕа, быыл буол­бутун сууйан-сотон, куурдан, сороҕун куоракка илдьэ кэлбитим.

Интэриэһиргээммин, хары­йа оонньуурдарын хаартыскаҕа түһэрэн, “гуглга” көрдөтөр буол­бутум, хайдах, хаһан, ханна оҥоһуллубута тахсан кэлэр эбит этэ. Онон элбэҕи билбитим.

Ол курдук, мин кэллиэк­сийэбэр ааспыт үйэ 40-с сылларынааҕы – өстүөкүлэ туруупкалары холбоон оҥоһуллубут стек­лярус оонньуурдар;

50-с сыллардааҕы – ытыртаран туттарыллар (прищепки) оонньуурдар: куобахтар, хаарчааналар, Тымныы оҕонньор, о.д.а.;

60-с сыллардааҕы – кукуруза, оҕуруот астара, космонавт, о.д.а. бааллар.

“Былыргы сервизтэн аһыыбыт”

– Куоракка аныгылыы “минимализм” истииллээх кыбартыырабар өбүгэлэрим былыргы малларын дьүөрэлиибин. Куукунабар “ретро” муннугу оҥордум – онно эбэм кэллиэксийэтин, сэбиэс­кэй кэмнээҕи “Дулево”, “ЗиК Конаково” собуоттар сэдэх фарфор тэриэлкэлэрин, бүлүүһэлэрин истиэнэҕэ ыйаатым. Саамай былыргы – 30-с сыллардааҕы, сибэккилээх бүлүүһэ, ити хос эбээм Матрена Климентьевна кэллиэксийэтиттэн.

Бу сылабаардаах хартыынаны эһэм Рево Феофанович бэлэхтээбитэ. Ийэм Раиса Ревовна “Вербилки” сервиһэ, курустааллара бааллар. Былыргы сервизтэн аһыыбыт.

Оттон “ретро” харыйабын социальнай ситимҥэ та­­һаардахпына, дьон олус сэр­гиир. Дьиҥэ, бу оонньуурдар сорохторо эрэ, үгүс өттө дьааһыктарга сытар. Саамай сыаналаахтарын, күндүлэрин дьиэбэр илдьэ кэлбитим. Бу мин дьонум сыаната биллибэт баайдара, нэһилиэсти­бэлэрэ буолар.

Харыйа оонньуурдарын устуоруйатыттан

Саҥа дьылы 1700 сылтан Петр I Ыйааҕынан бырааһынньыктыыр буолбуттара. Елизавета I дыбарыаска баал-маскараат муодатын киллэрбитэ. Екатерина II саҕана бэлэх бэрсии, бырааһынньык­тааҕы остуолга олорон, баҕа санааны этии үгэһэ киирбитэ.

Харыйа оонньуурдарын оҥорор бастакы со­­буот Клин куоракка 1848 сыллаахха баар буолбута. Өстүөкүлэттэн саарыктары, оҕуруону (бусы), муус чопчулары, прожектордары оҥороллоро. Ону тэҥэ, чараас фольгаттан сыаптары, мишураны, “дождиктары” эмиэ оҥорор буолбуттара.

Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Ороһуоспаны “таҥара дьиэтин хаалынньаҥ бырааһынньыга” диэн, боппуттара. 1935 сыл ахсынньытыгар “Правда” хаһыакка сэбиэскэй оҕолорго Саҥа дьыл бырааһынньыгын төнүннэриэххэ диэн ис хоһоонноох ыстатыйа тахсыаҕыттан, оскуолаларга, оҕо саадтарыгар, Пионердар дьиэлэригэр бырааһынньыктыыр буол­буттара. 1936 сыллаахха номнуо харыйа оонньуурдарын оҥорор собуоттар аһыллыбыттара.

Саҥа дьыл бырааһынньыга уонна харыйа оонньуурдара сэбиэскэй ис хоһоонноммуттара. Вифлеемскэй сулус оннугар биэс муннуктаах кыһыл сулус умайбыта, аанньал оонньуурдары пионердар, спортсменнар, буденновецтар, моряктар, парашютистар, лүөччүктэр, дирижабллар, пограничниктар, о.д.а. солбуйбуттара.

30-с сыллартан остуоруйа дьоруойдарын оҥорор буолбуттара – Уйбаан Сарыабыһы, Русланы уонна Людмиланы, Черномору, Кыһыл Бэргэһэчээни, Саппыкылаах Куосканы, Айболиты… Пушкин өлбүтэ 100 сылыгар “Пушкин остуоруйалара” сэдэх сиэрийэ тахсыбыта.

“Цирк” диэн киинэ көстүөҕүттэн, гимнастары, акробаттары, уо.д.а. оҥорбуттара. Хоту дойдуну баһылыыр кэмҥэ полярниктар, үрүҥ эһэлэр, ба­­йыаннай сылларга сөмөлүөттэр, тааҥкалар, хараабыллар, уу аннынан устар оҥочолор, броневиктар киэҥник тарҕаммыттара.

Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар Москваҕа «Художественная игрушка» уонна «Все для ребенка» артыаллар сүрүннээн баата оонньуурдары оҥороллоро. Бу кэмҥэ кып-кыракый оонньуурдар нобуордара атыыланар буолбуттара. 50-с сыллар бүтүүлэригэр Эльдар Рязанов «Карнавальная ночь» киинэтин кэнниттэн чаһы оонньуурдар тарҕаммыттара. Чаһы хайаан да 12 чаас буолара 5 мүнүүтэ хаалбытын көрдөрөрө.

60-с сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах оонньуурдар киэҥник тарҕаммыттара: помидор, моркуоп, кукуруза, килиэп, сэлиэһинэй бурдук, о.д.а. Ону тэҥэ, Гагарин көтүөҕүттэн, космонавтар, аракыаталар элбээбиттэрэ. 70-80-с сылларга мас туораахтара, чуорааннар, хаарчааналар, дьиэлэр уонна кимэ-туга биллибэт оонньуурдар элбэхтэрэ. Норуоттар доҕордоһууларын кэрэһилээн, национальнай таҥастаах дьону оҥороллоро кэрэхсэбиллээх.

Харыйа оонньуурдарынан дойдубут устуоруйатын билиэххэ сөп.

Сэдэх оонньуурдар сыаналара

Былыргы харыйа оонньуурдарын кэллиэксийэлиир дьон элбэхтэр. Интэриэс үөскээн, сыллата сыаналара үрдээн иһэр. Төһөнөн аҕыйах, сэдэх да, соччонон сыаната үрдүүр. Холобур, быйыл “Авитоҕа” сэдэх Тымныы оҕонньор 800 тыһ. солк., Саалтаан саар 25 тыһ. солк., Дюймовочка, Буратино 100-түү тыһ. солк. тураллар.

Былырыыҥҥы сыаналар: Хаарчаана (60-с сс.) – 6500 солк., “Избушка на курьих ножках” – 6000 солк., Пионерка (1938 сыл) — 47 000 солк., негритенок (1936 сыл) — 14 000 солк., «15 республик СССР» кэмпилиэк (1962 сыл) — 65 000 солк., «Доктор Айболит» кэмпилиэк (1950-с сс.) — 150 000 солк., пограничник Карацупа ытын кытары (хортуон, 1936 сыл) —
150 000 солк.

Хаартыскалар Люция Бурцева тиксэриилэрэ.