Саха ынаҕа – ураты баайбыт

Ыам ыйын 22 күнэ – сайылык күнэ. Өбүгэлэрбит уһун кыһын кэнниттэн күөххэ үктэнэн, күүтүүлээх сайылыктарыгар тахсар кэмнэрэ саха киһитигэр ураты өйдөбүллээх.

Быйыл сайылыкка барыта 41 тыһыынчаттан тахса ынах сүөһү тахсара былааннанар. Ол иһигэр ыанньыга – 19 тыһыынча кэриҥэ төбө. Барыта 348 сайылык баар, онтон 332 – үрүҥ илгэни үрүлүтэр пиэрмэ.

Уопсай ынах сүөһү ахсаа­ныттан 2 668 төбөтө – саха сүөһүтэ. Өбүгэлэрбит иитэн кэлбит ураты сүөһүлэрэ саха норуотун тугунан да кэмнэммэт баайынан буолар. Бүгүн биһиги ыалдьыппыт – СӨ «Саха сүөһүтэ» генопуонда хааһына тэрилтэтин дириэк­тэрэ Александр Еремеевич АРТЕМЬЕВ.

КЫСТЫК ЭТЭҤҤЭ ААҺАН ЭРЭР

– Александр Еремеевич, сүөһү иитиитигэр үлэ­лии-хамсыы сылдьар дьоҥҥо күөххэ үктэнии улахан суолталаах, күүтүүлээх түгэн буоллаҕа дии. Дьэ, кыстык хайдах ааһан эрэрий?

– Төһө да от-мас өттүнэн ыарахаттар баар буолбуттарын иһин, кыстык этэҥҥэ ааһан эрэр. Күн бүгүн барыта 1329 төбөлөөхпүт, ол иһигэр ыанар ынаҕа – 366 төбө. Билиҥҥи туругунан 239 ынах төрөөтө.

Биһиги уопсайа 10 отделениелаахпыт. Мантан 9-һа саха сүөһүтүн уонна биир Мэҥэдьэк боруода сылгытын иитэллэр. Бэлиэтээн эттэххэ, кыстыгы этэҥҥэ туорааһын, төрүөҕү ылыы барыта үлэһиттэртэн улахан тутулуктаах. Онон, түгэнинэн туһанан, отделение бары үлэһиттэригэр ыараханы аахсыбакка, биир күн өрөөбөккө, саха омук сүөһүтүн тэнитэр туһугар үлэлии-хамсыы сылдьалларыгар махталбын тиэрдэбин. 10 отделениеҕа барыта 79 киһи үлэ­лии-хамсыы сылдьар.

ЫАНАР ЫНАҔЫ 1000 ТӨБӨҔӨ ТИЭРДИИ

– Ил Дархан 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр таһаарбыт 232 №-дээх «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕар 2024 сылга саха сүөһүтүн ыанар ынаҕын ахсаанын 1000 төбөҕө тиэрдэргэ сорук туруорбута. Бу сорудах туолуута хайдаҕый?

– Ил Дархан ыйааҕа тыа хаһаайыстыбатынан дьарык­танар, сүөһү иитэр дьоҥҥо наадалаах, сыһыаннаах буол­бакка, бу бүтүн норуот туһугар ылыллыбыт улахан суолталаах. Биһиги сахалар ураты сүөһүлээхпит, сылгылаахпыт. Учуонайдар бэлиэтииллэринэн, бүтэһик 80-100 сыл иһигэр аан дойду үрдүнэн 30-тан тахса ынах сүөһү боруодата эстибит, сүппүт. Биһиги сахабыт ынаҕа инник дьылҕаламматын туһугар үгүс үлэ ыытыллар.

Ыйаах туолуутун эттэххэ, 2023 сыл маҥнайгы кыбаарталын түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 2 668 төбө саха сүөһүтэ баар, ол иһигэр ыанар ынаҕа – 1 079 төбө. Дьэ, бу мантан 42%-на биһиги тэрилтэбитигэр иитэллэн турар. Онтон атына өрөспүүбүлүкэ 17 тирэх хаһаайыстыбатыгар уонна кэтэх ыалларга бааллар.

Биһиги тэрилтэбит саха сүөһүтүгэр бас салаа (оригинатор) быһыытынан үлэлиир. Ол аата саха сүөһүтүн тэнитиигэ, тарҕатыыга үлэни баһылыыр-көһүлүүр. Биһигиттэн тирэх хаһаайыстыбалар ыраас хааннаах сүөһүнү ылан иитэллэр, үөскэтэллэр.

Сахабыт сүөһүтүн өбүгэлэрбит саҕаттан олохсуйбут уратытын сүтэрбэккэ илдьэ сылдьыы, кэлэр көлүөнэҕэ ону тириэрдии биһиги тэрилтэбит сүрүн соруга. Күн бүгүн 17 тирэх хаһаа­йыстыбаны кытта ыанар ынах ахсаанын 1000-тан таһаардыбыт. Биһиги тэрилтэбитигэр ынах ахсаана – 366 төбө.

ИННИКИ БЫЛААН

– Ыйаах сорудаҕын кэмин иннинэ толорбуккут. Бу биллэн турар, улахан үлэттэн тахсар. Төһө да биллибэтэҕин-көстүбэтэҕин иһин үлэ бөҕө бардаҕа. Дьэ, билигин инники былааны билиһиннэр эрэ.

– Ити сөпкө эттиҥ. Үгүс үлэ ыытыллан соругу толордохпут. Маныаха Тыа хаһаа­йыстыбатын министиэрис­тибэтин өйөбүлэ, көмөтө улахан. Кинилэр сөптөөх үлэни тэрийэн саха сүөһүтүн ахсаана элбиир.

Аны туран, инники бы­­лаан туһунан этиэм иннинэ, биири быһаарыахха наада. Сүөһү ахсаанынан көрөн статуска араараллар. Ол курдук, өскөтө ыанар ынах ахсаа­на 1000 төбөҕө тиийэр буоллаҕына – симэлийэр кутталлаах дэнэр. Ынах ахсаана 5000 таҕыстаҕына, симэлийэр куттала суох. Оттон 10 000 тиийдэҕинэ, боруода быһыытынан билиниллэр, селекционнай үлэ толору барыан сөп. Манна сүөһү төбөтүн ахсаана ыанньык ынаҕынан ааҕыллар. Биһиги тохтоон хаалбаппыт буоллаҕа, салгыы үлэлиибит.

«Саха сүөһүтэ» тэрилтэ тэриллиэҕиттэн 4 сыл устата ынах сүөһү ахсаанын элбэтиигэ үлэлээн кэллэ. Маныаха зоотехниктарбыт Андрей Турантаев, Степан Заровняев, Алексей Варламов үлэлэрин бэлиэтиэх тустаахпын.

Бастаан утаа ынахпыт ахсаа­нын элбэтэн эрэ баран, сүүмэр­­дээһини оҥорор кыахтаахпыт. Эппиккэ дылы, сүөһү ахсаана эппиэттиир эрэ буол­лаҕына, талар, сүүмэрдиир кыах баар буолар. Билигин дьэ, мантан инньэ өссө күүскэ үлэлээн, үчүгэй төрүөхтээх, үүттээх ынахтары талыы, сүүмэрдээһин ыытыллыаҕа.

САХА ЫНАҔА ТӨҺӨ ҮҮТТЭЭҔИЙ?

– Ити үүттээх ынах диэн этэн аһардыҥ. Оттон саха ынаҕын сүппүт биир төрүөтүнэн үүтэ-этэ аҕыйаҕа, экэнэмиичэскэй өттүнэн барыһа суоҕа дииллэр. Төһө үүттээҕий саха ынаҕа?

– Саха омуга баарын тухары сүөһүлээҕин, сылгылааҕын бары билэбит. Гражданскай сэрии иннинэ Саха сирин үрдүнэн 400 тыһыынча төбө саха сүөһүтэ баар эбит. Ол аата, хас ыал ахсын иккилии-үстүү сүөһүлээхтэр. Аны кыһын отторун-мастарын оҕуһунан тиэйэл­лэр. Саха сирин курдук тыйыс усулуобуйалаах дойдуга норуот бэйэтэ айан таһаарбыт боруодата буолар. Айылҕа бэйэбитигэр сөптөөҕү айдаҕа.

Дьиҥэр, саха сүөһүтэ үүтэ суох диэн татым соҕус өйдөбүл. Сахаҕа даҕаны үүттээх ынахтар бааллар. Көрүүттэн-истииттэн улахан тутулук­таах. Эбээн Бытантай улууһугар Саккырыырга Сэбиэскэй Сойуус эрдэҕинэ Ульяна Николаевна Никитина биирдии ынахтан 1 700 киилэ үүтү ыабыта.

Онтон 2000 сыллар саҕаланыыларыгар Горнайга Улуу Сыһыы пиэрмэтигэр Бастыҥа диэн ынахтан 1 500 киилэ үүтү ыабыттара. Үүтүн сыата – 5%.

Үөһээ этэн аһарбытым курдук, биһиги бастакы сорукпут – саха сүөһүтүн ахсаанын элбэтии. Дьэ, билигин үүттээх ынах төрүөҕэ диэн эҥин ­арааран, талан үлэлиэхпит. Бу үлэ ыллыҥ да биирдэ оҥоһуллубат. Бириэмэ наада.

Өбүгэлэрбит бэйэлэрин усулуобуйаларыгар сөптөөх сүөһүнү уһун сыллар тухары иитэн таһаардахтара. Бастатан туран, тымныыны тулуйар. 1979 сыллаахха Саккырыырга 11 саха ынаҕар олоҕуран түүтүн чинчийбиттэр. Дьэ, онтон көрдөххө, дьыл кэмиттэн түүтүн туруга уларыйар эбит. Кыһыҥҥы кэмҥэ сайыҥҥытааҕар түүтэ 6,2 төгүл хойдор. Аны бу түүтүн 84,1%-на көтөрдөргө уонна күндү түүлээхтэргэ курдук нуолур (пух) түү буолар. Онтон аны сайын ити түүтэ үөнтэн-кө­­йүүртэн, бырдахтан харыс­тыыр. Кылгас уонна модьу атахтаах буолан хаары хаһан аһыыр кыахтаах. Үүтэ аҕы­йах да буоллар, хойуу. Сыата 5 %-тан түспэт.

САЙЫЛЫККА ТАХСЫЫ САҔАЛАММЫТ

– Сайылык күнэ чуга­һаата. Сайылыкка көһүү хайдаҕый? Көһөн эрэллэр дуо?

– Саха сүөһүтүн ыраастык, атын сүөһүнү кытта буккуйбакка тутуллуохтаах, көрүллүөхтээх. Дьэ, ол иһин улахан отделениеларбыт сайылыкка көһөллөр. Күн бүгүн 2 отделение номнуо сайылыктарыгар тиийэн олорор. Ол курдук, Амма улууһун Болугур бөһүөлэгэр баар “Күллэги” отделение Күлүпчү үрэҕин туораан, Күллэги үрэх баһыгар баар, бөһүөлэктэн 40 км ыраах сайылыкка Улуу Кыайыы күнүн кэннэ көспүттэрэ. Онтон бу ааспыт өрөбүллэргэ Горнай Маҥырас бөһүөлэгин “Кылыс” отделениета көспүттэрэ. Эмиэ икки үрэҕи туораан, 35 км ыраах сытар Кылыс сайылыгар этэҥҥэ тиийбиттэрэ. Үрэх сирдэр буолан, уу тахса илигинэ эрдэ көһөллөр.

Маны сэргэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Сыымахха баар «Өргөннөөх» отделение бөһүөлэктэн 30 км ыраах сытар учаастакка кыһыннары-сайыннары олорор.

Онтон ыам ыйын 22 күнүн кэннэ Нам “Таастаах” уонна Ньурба “Акана” отделениелара сайылыктарыгар көһүөхтэрэ. Уопсайа, 789 төбө саха сүөһүтэ сайылыкка тахсыахтаах.

Екатерина ЗАХАРОВА.