Сайа: «Саҥа айымньыларбынан тохтообокко тыллыахтаахпын…»

Норуот суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа алгыстаах сааһын «Барыта баар этэ…» диэн ымыылаах ырыа киэһэтинэн бэлиэтээри бэлэмнэнэр.

Кыайыы күнүгэр, ыам ыйын 9 күнүгэр, күн сирин көрбүт Наталья Владимировна – биһиги күндү ыалдьыппыт.

«Оҕом суруйааччы буолуо» диэн төлкөлөөбүттэрэ

– Олоҕуҥ бу кэрдиис кэ­мигэр тиийэн, төрөөбүт дойдугар тапталгын, ахтыл­ҕаҥҥын, махталгын туох диэн этэн-тыынан биллэриэҥ этэй? Арааһа, эдэр саас иэйиититтэн ураты буолуо?

– «Оҕо саас иэйиититтэн» диэххэ сөптөөх. Оҕо дойдуга таптала ийэтигэр тапталын курдук, быһаарыыта суох курдары таптал. Кини бу сааска тапталы ылар эрэ, бэйэтэ эмиэ биэриэхтээҕин туһунан өйдөбүлэ суох. «Мин төрөөбүт дойдулаахпын, мин ураты тыллаахпын, мин атын омукпун» диэн ытык санаа миэхэ дойдубуттан, дьоммуттан эмискэ арахсан, өрөспүүбүлүкэ таһыгар үөрэнэр кэммэр күүскэ, сытыытык киирбитэ.

Киһи сааһыран, кыаҕыран истэҕин аайы, ким туох дьоҕурдааҕынан, ситиһиилээҕинэн төрөөбүт дойдутугар биэрэрэ элбээн иһиэхтээх.

– Суруйар идэҕэ бастакы хардыыларгын өссө төгүл ахтан-санаан ыллахха?

– Билигин олорон санаатахха, олоххо ылбыт быһаарыныыларым миэннэрэ барыта быһымах, эрдэттэн толкуйдамматах, тулалыыр дьоҥҥо соһуччу буолар эбит. Дьиҥинэн, 1987 с. суру­йааччылар киин түһүлгэлэригэр кэлиим оҕо эрдэхпинэ ийэм барахсан «оҕом суруйааччы буолуо» диэн төлкөлүүрүттэн, мин кини ити эрэл, таптал сыдьаайдаах тылларын кэ­тэх өйбөр хатаан сылдьыбыппыттан төрүөттээх буол­лаҕа. Оттон «мунньах арыйыы­та» диэн бары хаһыаттарга хаартыскам тахсан барыыта – бэйэбэр кыбыстыы, уолуйуу, оттон өрөспүүбүлүкэ дьонугар, кырдьык, арыйыы буоллаҕа. Омук тылын дуу, нуучча тылын дуу идэлээҕэ буолбакка, бэ­йэ­бэр култуура үлэһитин идэтин талбытым учууталларбар уонна дьиэ кэргэммит иһигэр эмиэ соһуччу этэ. Тэлэбиидэнньэҕэ да кэлиим ол курдук майгылаах. Куоракка көһүүм эмиэ. Киһиэхэ дьылҕата ханнык эбит быһаарыылаах кэмҥэ оннугунан хаалар, сүүрүк хоту устар – эбэтэр саҥа суолу тэлэн даба­йан тахсар кыаҕы талларар эбит, кырдьык. Ону мин мэлдьи иккис суолун талбыппын уонна сыыспатахпын.

– «Тыллыы» диэн кинигэҕинэн инники олоххун бэйэҥ этиттэрбит курдуккун диэтэххэ, алҕаһаабатым буолуо?

– Бу бастакы кинигэм «Тыллыы» 1994 с. тахсыбыта. «Биллиэхпиттэн» сэттэ сыл буолан баран. Кинигэлэнэ охсорго тиэтэйбэтэхпэр билигин бэйэбэр бэйэм махтанабын. Хара маҥнайгыттан «кинигэҕин бэлэмнээ» дииллэр этэ, ону мин балачча сааһырбыт эрэ дьон кинигэлээх буолалларын курдук са­наан, хата, чочуйа, үлэлии сылдьы­быппын. Кинигэм тахсарыгар хайыы үйэ киэҥник биллэр бэйиэт этим, ааҕааччылар өр кэтэспиттэрин туппуттуу өрө көтөҕүллүбүттэрин, көрдөөн, булан туран ааҕалларын илэ көрбүтүм. Кинигэм сүрэхтэниитэ Национальнай бибилэтиэкэҕэ буолбута, онно бырагыраамаҕа суох эрээри, эмискэ Уйбаан Гоголев тиийэн кэлбитэ. Онно элбэх дьон иннигэр туран: «Өр кэтэспит поэзиябыныын көрүстүм», – диэбитин сыллар ааһан истэхтэрин аайы күндүргэтэрим күүһүрэр. Субу курдук Василий Протодьяконов этэн турар уонна харан­дааһынан мин «Тыллыыга» баар хаартыскабын уруһуйдаабытын ис сиэбиттэн ылан көрдөрбүтэ. Ити билигин тыл үөрэҕин дуоктара буолбут Варвара Окорокова дьиэтигэр этэ.
Уйбаан Гоголев: «Кинигэ таһыгар баар икки тыл мин сүрэхпин көрбүтүнэн киирдилэр. Ол «Сайа» уонна «Тыллыы» диэн тыллар. Хайдахтаах кэрэ, сырдык күүстээх тыллары бу эдэркээн кыыс булан инники күөҥҥэ таһаарбытый? Биһиги оннооҕор ити тыллары өйдөөн тутта иликпит эбит…» – диэбитэ уонна бу тыллар ис номохторун туһунан бэйэм да өйдүү иликпин эппитэ. Бу тыллар «сааһы, саҥаны, чэбдиги, күүһү, арамааты…» аҕалар эбиттэр. Онон кинигэбин да, Сайа диэн ылыммыт ааппын да кини ити курдук күүскэ алҕаан турар. Урут эдэр сааспынан тыллыбыт эбит буоллахпына, билигин саҥа айымньыларбынан тохтообокко тыллыахтаахпын.

«Үлэм нөҥүө олоҕу иһиттэн-таһыттан биллим»

– Эн бастакыттан Моисей Ефимов сойууһугар киирбитиҥ дии?

– Олохпун тосту эргиппит ол мунньахха биһиги иннинээҕи баараҕай кэккэ суруйааччылар бэйэлэринэн баар этилэр. Кинилэр хас биирдиилэрэ эдэрдэри үл­­лэстэн, кинилэр айымньыларын ырытар сэминээрдэри тэрийбиттэрэ. Мин Моисей Дмитриевичкэ түбэспит этим. Кини мин хо­һоон­норбун почтанан кэлбит сүүһүнэн ааптардар суруктарын-бичиктэрин ортотуттан «булан ылан» кыһыл көмүһү булбуттуу көтөҕүллүбүт этэ. Мин Дьокуускайга үөрэммэтэх буолан, ханна да элэҥнээбэтэх, урукку өттүгэр ки­миэ­хэ да хоһооммун көрүҥ диэн көрдөспөтөх, сирэйбинэн да биллибэт дьикти, таайтарыы­лаах киһи эбитим буолуо. Моисей Дмитриевич: «Сунтаардар маннык талааннаах кыыһы ханна кистээн сылдьаҕыт?» – диэн Эдуард Соколовка эрийбит этэ. Дьиҥэр, сүрдээх тыҥааһыннаах сэминээр буолбута, сорохтору олус кириитикэлииллэрин истэн саллыбытым.

Улахан суруйааччылар бастакы алгыстарын анаабыт эдэрдэрин сиэтэ сылдьа сатааччылар. Билигин ол үгэс салҕамматах курдук. Онон Моисей Ефимов сойууһугар киирэрим биллэн турар этэ.

Мин биир сойуустаах убайдарым таһынан Даланы да, Софрон Даниловы да, «Маҥан хаар» диэн бастакы кэпсээннэрбиттэн биирэ хаһыакка тахсыбытын хайҕаабыт Суорун Омоллоону да, онтон атыттары да кытта сирэй бил­сиэм этэ, кинилэр айымньыларым туһунан санааларын бэйэлэриттэн истиэм этэ… Мунньахтарбыт тус-туһунан кэмҥэ болдьонор буоланнар, улуустан кэлэр киһи кинилэри көрсөөрү хонор-өрүүр кыаҕа суох буоллаҕа, мунньах кэнниттэн тута төттөрү суолу быһыы буолара. Уонна ол саҕана эдэр буолан, кинилэр мэлдьи баар буолуохтарын курдук санаан эрдэҕим. Билигин саҥа суру­йар дьон эмиэ оннук күчүмэҕэйгэ киирэн эрдэхтэрэ диэн сэрэйэбин. Ыччат икки сойуустаах  литэрэтиирэҕэ кэлэригэр тиийдэ, ол кинилэр буруйдара буолбатах. Ол арахсыы омук кутугар-сүрүгэр, айар эйгэ чөл туругар быһаччы дьайар. Суруйааччы сойууһа – биир идэлээх, айымньыларынан ааҕааччыга биллибит, биһирэммит дьон саха литэрэтиирэтин байытар соругу иннигэр туруорунан түмсүбүт көҥүл тыыннаах түһүлгэлэрэ буолуохтаах. Киһи суруйааччы сойууһугар суруйарга үөрэнээри киирбэт, таһымнаах дьон литэрэтиирэ кэскилин түстүүргэ үлэлиир тэрилтэлэрэ буо­луохтаах.

– Кэнники кэмҥэ «киһини соһутардыы» прозаҕа киирэн эрэҕин. Олоххор хайата элбэҕий: прозата дуу, поэзията дуу?

– Поэзия миигин хаһан да хаалларыа суоҕа диибин. Романтика ис куттаах буоламмын, олохпор кини баһыйа туруо диибин. Ол эрэн, айар үлэбэр проза дьэ кимэн киирэн иһэр. Оҕо сылдьан ол ийэм «суруйааччы буолуоҥ» диэтэҕинэ «Наһаа халыҥ кинигэни суруйа олорор ачыкылаах чуҥкук да киһи буоларым буолуо» диэн харахпар оҥорон көрөн хомойорбун саныыбын. Онон, арамаан курдук халыҥ кинигэ баар буолуохтаах диэн билэбин эрээри, дьэ, ачыкы­лаах чуҥкук киһи буолбатым буолуо.
Оҕолорго, кырачааннарга анаан остуолбар бэлэм сытар үһүйээннэр (остуоруйалар), ырыалар-хоһооннор да бааллар. Бастакы арамааммын хаар түһэрин көрсө таһаардарбын диэн баҕалаахпын. Тыйаатыр эйгэтигэр киирэн эрэбин быһыылаах. Манна эмиэ дьикти айымньылары көрөбүн.

– Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ үлэҥ уонна бэйиэт, суруйааччы үлэҥ ситэрсэн биэрэрэ буолуо?

– Ситэрсэллэр. Суруна­лыыстыкам, биллэн турар, сүрүн сырабын, солобун-билэбин ылар эрээри, тылы кытта күннэтэ эрчиллэр, эриһэр эйгэм эбит. Ону таһынан, үлэм нөҥүө олоҕу иһиттэн-таһыттан биллим, дьон эгэлгэтин кытта билистим. Ити барыта айар үлэбэр тирэх буолар. Этэргэ дылы, бэлэм сюжет буолар дьылҕалаах дьон аттыбытыгар хаама сылдьаллар. Уонна бэйэм сөбүлүүр уонна сатыыр идэм буолан, култууранан эргийэн манна кэлэн хаалбыппар дьылҕабар махтанабын эрэ.

–Үксүгэр суруйар киһи айымньытын, чуолаан хо­һоон­нору бэйэтин иэйиитин суруйбут диэн «уорбалааһын» баар. Бэл, ханнык эрэ улуу киһи «бэйиэт олоҕор ыарахаттары көрсүбэтэ, бэйэтинэн билбэтэ буоллар кини айыа суох этэ» диэбиттээҕэ.

– Поэзияҕа киһи бэйэтэ иэйэ-куойа билбитин суруйар. Оттон прозаҕа ол бэйэҥ олоххуттан ылар да буоллаххына суруйууҥ соругар баайан, үгүһү уларытарга, айан таһаарарга тиийэҕин. Суоҕу баар гынаҕын. Ол да иһин «айааччы» буоллахпыт.

«Айар киһиэхэ, дьахтарга Көҥүл инники күөҥҥэ турар»

– Таптал… Эн аан бас­таан хаһан, хайдах таптаабыккыный?

– Мин бэйэбин өйдүөхпүттэн кими эрэ таптыыбын. Күүстээх бастакы таптал диэн баара. Кэнники бу киһилиин бииргэ буолуом диэн баҕарбакка да туран, өйү-төйү умна таптал кутаатыгар киирэн тахсыылар бааллара. Ол кэнниттэн үчүгэй хоһооннор айыллан хаалаллар эбит. Оттон айар киһи дьоло – табыллыбыт, дьон сүрэҕин долгутар айымньы. «Мин сүрэхпин өҥөйөн туран суруйбут курдуккун» диэччилэр бааллар ээ. Алампа туох диэбитэй? «Мин барыгыт оннугар ыллыыбын, ытыыбын»…

– Хаһан эрэ үрдүк сыанаттан «Эр киһи айар үлэҕэ мэһэйдиир» диэх курдук эппиттээҕиҥ? Айар киһи көҥүлүн туһунан эттэҕиҥ?

– Айар киһиэхэ, дьахтарга Көҥүл инники күөҥҥэ турар. Эр дьон суруйааччылар холоонноохторун санныгар тайаналлар, биһиэхэ оннук дьол биирдиилээн эрэ киһиэхэ тосхо­йор быһыылаах. Эр киһи дьахтара киниттэн биллиилээх буоларын үксүгэр тулуйбат. Ол эмиэ айылҕалара буоллаҕа. Мин биир түгэҥҥэ иккиттэн биир суолу таллаҕым: эбэтэр нус-баач­чы олохтоох ыал ийэтэ буолуу – эбэтэр айар үлэ холоругун ортотугар сылдьар айар үлэһит дьылҕата.

– Бэйэбититтэн ыйыппакка да, дьахтар киһиэхэ тиийэн кэлэр сааһы хайдах ылынаҕын?

– Сылдьарыҥ тухары холобур буолар дьонтон үөрэнэҕин. Эдэр сылдьан биирдэ «Мне нравится мой возраст» диэн баран Софи Лорен күлүмүрдээн олорор хаартыскатын түбэһэн көрбүтүм. Кини 50 сааһа эбит этэ. Оччолорго отутугар тиийбит дьону кырдьаҕаһырҕатар киһиэхэ кини этиитэ дьиктитик көстүбүтэ эрээри, хайа эрэ өттүнэн дьахтар кырдьары кыайар эбит диэн са­наа­ны сахтаҕа. Ол да гыннар, били биир кынаттаах этиигэ баары кытта сөбүлэһэбин: «Киһи олоҕун бастакы аҥаа­рын чөл туругун алдьатарга аныыр, оттон иккис аҥаарын ол алдьаппытын самыырга аныыр». Айар киһи, суруналыыс быһыытынан түүн-күнүс үлэлээн, туох түбэһэр аһаан, кэмигэр көрдөрүнэр, эмтэнэр диэни тыал тыаһын курдук истэн, этим-сииним туругар соччо кыһаллыбатах киһибин. Билигин сарсыарда аайы йога-эрчиллии курдук отут мүнүүтэ хайаан да дьарыктаммытым бэһис сылыгар барда. Арыый эрдэ саҕалаабытым буол­лар дии саныыбын. Киһи хамсаныынан сорох ыарыыларын бэйэтэ суох гыныан сөп эбит диэн санааҕа кэллим. Онон, эдэр да, эмэн да кыргыттары өрүтэ тыыллаҥнаан, эти-сиини эрчи­йэн сарсыардаҕытын көрсүҥ диэн ыҥырабын. Оччоҕо дьэ, уоспутугар мичээрдээх сиэркилэҕэ көрүнэбит.
Иккиһинэн, киһи ис санаата тас көрүҥүн кытта быстыспат ситимнээҕин өйдүөххэ. Олох эриирэ-мускуура суох буолбат, ону туоруурга күүстээх санааланыы ирдэнэр. Ол сымыһаҕы быһа ытырыы буолбатах…

 «Үчүгэй да ырыаны иһиттим…»

– Буолаары турар үбүлүөйдээх тэрээһиниҥ туһунан сэгэтэн ыллахха?

– Бастатан туран, ыам ыйыгар «Айар» кинигэ кыһатыгар ураты ырыанньык тахсыаҕа.

Хоһоон суруйааччы ырыа айааччыны кытта алтыспакка буолбат эбит. Икки киһи бэ­йэ-бэйэтин кытта сирэй билсиспэк­кэ да сылдьан, дьон-сэргэ сүрэҕин тургутар биир, холбоһуктаах айымньыны уһанан таһаарар ураты түгэннэрэ баар. Мин хоһооннорбор үтүөкэннээх дьүрүллэри айан киэҥ истиигэ таһаарбыт кэрэ дьону үгүстэрин кытта кэнники, ырыаларбыт саҥа дорҕоон салгынын толорбуттарын кэннэ эрэ билсибитим. Сорохторун кытта күн бүгүҥҥэ диэри сирэй көрсүбэккэ сылдьабын.

«Тыллыы» диэн маҥнайгы кинигэм 1994 с. тахсарыгар хоһооннорбун хос көрөттөөн, санаабар, сорохторун хаһыакка тахсыбыттарынааҕар тупсаран, чочуйан биэрбитим. Онон, сорох ырыам тыллара бастакы айыллыбыт көрүҥүнэн сылдьар буоланнар, хоһоон эмиэ ситэр-хотор ситими ааһарын көрдөрөллөр. Дьиктитэ, бар дьон ырыа быһыытынан ылыммыт тылын ыһыктыбат эбит. Ону «Алгыспын аныыбын» диэн Сунтаарым улууһун «официальнайа суох гимнэ» буолбут ырыам туоһулуур. «Тыллыыга» сүрдээҕин чочу­йан, уларытан киллэрбиппин дьон аахайа, ылына сатаабакка, бастакы көрүҥүнэн ыллаан ньиргитэ сылдьаллар. Аҥаардас «Тыллыы» иһиттэн биир бэйэлэрэ 20-30 ырыаны таһаарбыт мелодистар бааллар. Биир эбит тыл үөрэхтээҕэ ырыа буолбут хоһооннорбун ырытарга ылыстаҕына, үлүскэннээх үлэҕэ түбэһэрэ буолуо диэн сэрэйэбин.

Мин ырыаҕа анаан суру­йар туһунан толкуйдаабакка ай­бытым эрээри, тоҕо эрэ мин хо­һоон­норум ырыа айааччылар куттарын туттулар, кинилэр уран эйгэлэрин умсулҕаныгар кубулуйдулар, миигиттэн ыйытыга суох тыастаах-уус­таах эйгэҕэ киирэн олохсуйдулар. Оннооҕор ырыаҕа барсыа да суох курдук тыллаах-өстөөх, ис мучумааннаах хоһооннорум ырыа буоллулар…

Мин ырыаларбын күн анныгар көтүппүт көмүс күөмэй­дээхтэри хас биирдиилэрин ыга кууһан, илии тутуһан махтанар кыаҕым суох, онон, билэр да, билбэт да мелодистарбар, ырыаһыттарбар барыларыгар нөрүөн-нөргүйэн махтанарбын биллэриим. «Хоһоон тыла үрүҥ көмүс буоллаҕына – ырыа тыла кыһыл көмүс» диэн норуот бэйиэтэ Күннүк Уурастыырап ырыа буолбут хоһооннор суол­таларын үрдэтэр, күүһүрдэр тыллара дьиҥнээхтэр. Бэйиэт соҕотоҕун олорон суруйан кэбиспитэ иэйиилээх ырыаҕа ку­туллан, сүүһүнэн-тыһыынча­нан дьон этэр тыллара, иэйэр-куойар туруктара буолара – хоһоонньут сүрэҕэ бар дьонун сүрэҕин кытта бииргэ тэбэрин туоһута. Мин хоһооннорум кыһыл көмүс кынаттанан көтөллөрүн көрөр дьол­лоох бэйиэттэртэн биирдэстэрэ буолабын диэн бу ырыанньыгы бэлэмнии олорон эрэллээхтик этэбин, саха ырыата сайдарыгар киллэрбит үтүөлээх эбиппин диэн бу алта уон алгыстаах сааспар кэлэн, киэн туттабын. «Үчүгэй да ырыаны иһиттим…» диэн истээччи сүрэҕин долгутар сахалыы ырыалар айылла, бар дьоммут кутун-сүрүн ыраас­тыы, күүһүрдэ турдуннар!

Ырыанньык мин тылбар айыллыбыт ырыалары барыларын син-биир батарбата, онон сиппэтэх санаалар буоланнар, ырыалаах саҕахтар иннибэр өссө да сырдыыллар.

Кыайыы күнэ уонна санаа күүһэ

Сайа үгүс ахсааннаах көрсүһүүлэригэр кини Кыайыы күнүгэр төрөөбүтэ олоҕор төһө суолталааҕын туһунан ыйытааччылар. Онуоха, хоһоонноругар да таайтара этэринэн, ааҕааччыларын да кытары көрсөн олорон: “Баҕар, күүстээх санааланнын диэн айыыһыттарым чопчу бу күн Орто дойдуга  аҕалбыттара буолуо.  Олох эриирэ-мускуура суох буолбат, ону туоруурга күүстээх санааланыы ирдэнэр. Ол сымыһаҕы быһа ытырыы буолбатах…” — диэн этэн турардаах.

Санаа күүһэ үөскүүр бастаан
Самныбыккын билинэртэн,
Дириҥ чүөмпэ түгэҕиттэн
Дьигиһийэр кутталгыттан.

Санаа күүһэ төрүүр онтон
Самныы ыарын ылынартан,
Тохто турар кумах сыыртан
Сатаан тирэх булунартан.

Санаа күүһэ улам кыайар
Самныы нүһэр бухатыырын,
Кини аалар батыйатын
Арахсыбат сулуйуутун.

Санаа күүһэ уонна сайдар,
Саргы далай кынат буолар,
Хараҥаны тэһэ тыгар
Аптаах уокка кубулуйар!

БЫҺААРЫЫ:

Ыам ыйын 25 күнүгэр «Сэргэлээх уоттара» Култуура киинигэр опера, эстрада улахан сулустара, улуустартан кэлэр үтүөкэннээх ырыаһыттар 60 талыллыбыт ырыаны толоруохтара. Онон, эһиэхэ анаан 30-туу ырыалаах икки тус-туһунан хатыламмат кэнсиэр бэлэмнэнэр.
Режиссер — Айдыс Черноградскай