Алаадьынан, тимир харчынан туолбут аартыктар… Сөптөөх миэрэ ылыллара уолдьаспыт

Айан суолун ытык сирдэрэ, аартыктара ол-бу араас малынан-салынан, тыһыынчанан алаадьынан туолан, бөх кутар сиргэ кубулуйбуттарын  үгүстүк видеоҕа устан, хаартыскаҕа түһэрэн тарҕаталлар. Аартыктары киртитии туохтан саҕаланарый? Маны ким хомуйуохтааҕый?

Тыһыынчанан алаадьыны «бугуллууллар»

Биһиги, саха дьоно-сэргэтэ, айылҕаҕа чугас сыһыаннаахпыт. Төрүт үгэспитин тутуһан ыраах айан­наары гынныбыт да сир аһатарга анаан алаадьылыыбыт. Ол эрээри кэлиҥҥи сылларга ытык сирдэргэ, аартык­тарга дьон массыына сап­­паас чааһыттан саҕалаан кэмпиэт суутугар тиийэ хаалларан, бөх кутар сиргэ кубулутан эрэр. Ытык мастар хас лабааларын ахсын салама сарбынньахтара, бүт­тэлээх сир суох гына тыһыынчанан алаадьы, тимир харчы, ол-бу мал-сал кыстаммытын көрөр соччо бэрдэ суох. Үрүт үөһэ аҕала-аҕала өрөһөлүү кутан, дьапталҕалаан ытык сири арчылыахтааҕар, киртитэр буоллулар. Улуустары ситимниир кыраныыссалары кимнээх көрүөхтээхтэрий?

Иҥиир иэдьэгэйэ, мохуорка уонна чэй

Таатта улууһунааҕы Норуот айымньытын дьиэтин сала­йааччыта Гаврил Вырдылин:

– Таатта улууһун кыраныыссата 131-c №-дээх Федеральнай сокуонунан, ытык бэлиэ сир уонна пааматынньыктаах буолан, биһиги, Норуот айымньытын дьиэтэ, манна быһаччы ситимнээхпит. Онон Кыйы нэһилиэгин кытта кыттыгас, уопсай сүбэнэн көрө-истэ олоробут. Федеральнай таһым­наах улахан айан аартыга буолан, сырыы-айан элбэх. Икки сыллааҕыта тахсан барытын кыраас­калаан, саҥардан үлэ бөҕөтүн ыыппыппыт. Чахчы, элбэх алаадьы, мал-сал да мунньуллар. Маны биһиги, дойдулаах дьон буоларбыт быһыытынан, сиэри-туому тутуһан, анал аппаҕа барытын хара­йабыт. Улахан бөҕү-саҕы бөх кутар баахтарга куталлар,  маны барытын “Тааттаавтодор” тэрилтэ, Иван Бочонин салалтатынан көрө-истэ олорор.

Билигин Манчаары оонньууларын көрсө кыраныыссабыт саҥардыллыах­таах. Бырайыагы оҥорууга куон­курус биллэрбиппит. Алта киһиттэн Петр Доргуев диэн уол кыайыылааҕынан тахсыбыта. Кыраныыссабытыгар 14 нэһилиэккэ анаммыт аҕыс­тыы кырыылаах сэргэлэр туруох­таахтар, бу сэргэлэргэ хас биирдиилэригэр нэһилиэк олоҕун сырдатар куар-код баар буолуохтаах.

Биһиги, таатталар, «Аар­тыгы аһатар алгыс­таах ас» диэн бырайыагы толкуйдаабыппыт. Бу дьиҥ сахалыы сиэр-туом тутуһуллуутугар улахан суолталаах. Ол курдук үс мөһөөччүккэ мохуорка, иҥиир иэдьэгэйэ уонна чэй куттан илдьэ сырыттахха, киһи аартыгын да аһатар, айылҕаны да киртиппэт.

Төрүт итэҕэлбитинэн

Оттон, дьиҥэр, сахалыы төрүт итэҕэлбитинэн хайдах буолуохтааҕый? Онуоха ытык киһи Эдьиий Дора туһунан Н.И.Протопопова кинигэтигэр маннык суруллар: “Өрөспүүбүлүкэ ытык сирдэригэр, кэрэхтээх мастарга, суол­га-аартыкка наһаа элбэҕи бугуллаабыппыт, хоту элбэхтик көрдүм, тимир харчы кымырдаҕас оргулун курдук. Айылҕа сокуонугар сөп түбэс­пэттии олорон, көлөһүммүтүн окко-маска ыйаабыппыт, эбэлэр түгэхтэрин сиэйпэ оҥос­тубуппут. Ол да иһин биһиги көлөһүммүт сөптөөх кэмигэр эргийбэккэ эрэйдээбит эбит. Эбэнэн айаннаан иһэн мээнэ аһынан тамнааттаммат баҕа­йыта. Дьыл кыстыыр ууга суол аһылыннаҕына, массыына сырыыта көҥүллэннэҕинэ, аан маҥнай үктээн киирэн биэрэги аһатабыт, килиэп да, алаадьы, халбаһыы да буоллун. Уҥуор туораан баран эмиэ суолгутун саптан аһатаҕыт.” (59-с сирэй).

«Былыргы ааспыт, урукку умнуллубут уматыллыбат, ааспыт кэм кэрэһитэ харайыллыахтаах. Улуустарга, дэриэбинэлэргэ киирэр-тахсар аартыктар киһи болҕомтотун тардар гына алгыс тылынан арыалланаллар, ыйыы-туһаа­йыылары сахалыы оһуор­даах-бичиктээх гына оҥоһуллар. Кырааска, тимир, өстүөкүлэ, киистэ, фломастер дэлэйбит кэмигэр сурук-бичик, биллэрии айыы өҥүнэн (от күөҕэ, хал­лаан күөҕэ, араҕас, үрүҥ, хараҥа кыһыл) оҥоһуллуох­таах». (76-с сирэй).

Түмүк оннугар

Хас биирдии улуус кыраныыссалаһар сирин көрүүнү-истиини бэйэтин эппиэтинэһигэр ылар. Аартыктар улуус-улуус ахсын араастаһаллар. Туох дьарыктааҕа, хайдах дьаһанан олороро аартык туругуттан көстөр. Быһата, улуус туһунан кэп­сиир сүрүн миэстэ бу буолар. Ол эрээри дьон-сэргэ сиэри-туому тутуспакка, аҕала-аҕала бөх үрдүгэр алаадьы ууран, тимир харчыны кутан, кураанах бытыылкалары, табах о.д.а. малы-салы бэлэх-туһах оҥостон хаалларыы айылҕаны арчылаабат, төттөрүтүн киртитэр эрэ. Бөҕүнэн туолбут аартыктары, кыраныыссалары көрүүгэ-харайыыга миэрэ ыллыннар диэн видео­ҕа устан тарҕаталлар. Онон тустаах улуустар манна миэрэ ылаллара наада буолбут.

Виктор Смирников, Амма улууһун баһылыгын тутууга уонна инфраструктура сайдыытыгар солбуйааччы:

– Биһиги улууспут Мэҥэ Хаҥалас улууһун кытта кыраныыссалаһар, сүрүн суолбут аартыгын көрүүгэ-истиигэ улууспут бүддьүөтүттэн харчы көрөн, Эмис нэһилиэгэр ыытабыт. Эмискэ бу аартыкпытын көрөр-истэр үлэһиттээхпит. Онон биһиэхэ ити видеоларга тарҕанар курдук өрөһөлөммүт алаадьылар, бөх-сах хаһан да ыһыллыбат. Сулҕаччыттан Чурапчыга тахсар аартык­пытынан элбэх сырыы суох. Онон ити аартыгы сулҕаччылар бэйэлэрэ көрөллөр-истэллэр. Сайынын кэрэ айылҕалаах сирбитигэр  айанньыттар, сынньанааччылар сөтүөлүү эҥин кэ­­лиилэрин саҕана үлэһиппит көрөр-истэр, онон бөх-сах ыһыллыбат да, мунньуллубат да.

Анатолий Павлов, Нам улууһун баһылыгын тутууга уонна инфраструктура сайдыытыгар солбуйааччы:

– Улууспут айанын аартыгын субуотунньук күүһүнэн тутан олоробут. Биһиэхэ көрөр-истэр анал үлэһиппит суох. Бу сотору хаар уулуннаҕына, тахсан ырааһырдыы үлэтин ыытыахпыт. Дьон алгыстаах алаадьытын, саламатын туох да сиэрэ-туома суох ыраастаан, бөххө кутан уматар эмиэ соччото суох курдук. Ол иһин мунньуллубуту барытын уопсай сүбэнэн дьаһа­йар санаалаахпыт.