Барҕа быйаҥнаах Саха сирэ, үүнэр үйэҕэ үрдүү туруохтун!

Бүгүн, муус устар 27 күнэ, биһиэхэ, сахаларга, дьоһун суолталаах бэлиэ күнүнэн буолар. Бу күн 1922 сыллаахха РСФСР иһинэн Саха АССР тэриллибитэ.  1992 сыллаахха, Саха автономиятын 70 сыллаах үөрүүлээх күнүгэр, муус устар 27 күнэ – Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн биллэриллибитэ. Бу күүтүүлээх уонна үөрүүлээх бэлиэ күҥҥэ сыллата үрдүк таһымнаах тэрээһиннэр ыытыллаллар.

Саха автономиятын үөскээбит устуоруйата

1922 с. Саха АССР төрүттэниитэ уонна кэнники Арассыыйа субъегын быһыытынан атаҕар туруута биһиги өрөспүүбүлүкэбит устуоруйатыгар саҥа саҕахтары аһар. Бу Арассыыйа Федерациятын састаабыгар национальнай өрөспүүбүлүкэлэри сайыннарыыга биир улахан суолта­лаах түһүмэҕинэн буолар.

1917 с. өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн элбэх национальнос­таах өрөспүүбүлүкэҕэ нацио­нальнай боппуруоһу быһаа­рар наадата үөскээбитэ. Ол түмүгэр Саха сирэ бэйэтин сиригэр-уотугар бэйэтэ салайынар быраабы ылар автономнай өрөспүүбүлүкэ буоларга таласпыта. Автономия тэриллиитэ биир күнүнэн быһаарыллыбатаҕа. Ол кэмнээҕи саха ин­­тэлигиэнсийэтэ түмсэн автономия тэриллиитин, конституция барылын бэлэмнээбиттэрэ. Улахан сыра­лаах үлэ, туруорсуу түмүгэр 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх кэмитиэт дэкириэ­тинэн Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ. Саха АССР ревкомун бастакы бэрэссэдээтэлинэн уонна быстах кэмнээҕи Совнарком бэрэссэдээ­тэлинэн П.А. Ойуунускай талыллан үлэ­лээбитэ.

Саха АССР төрүттэниитэ өрөспүүбүлүкэ бэлитиичэскэй уонна социальнай-экэнэмии­чэскэй сайдыытыгар дьоһун уларыйыылары киллэрбитэ. Сэбиэскэй бырабыыталыстыба уонна сокуон уоргана олохтоммуттара. Өрөспүүбүлүкэ сиригэ-уотугар уонна бырамыысыланнай баһылаа­һыҥҥа анаан научнай чинчийиилэр саҕаламмыттара. Мантан ыла саха норуотун өйө-санаата уһуктан, тыла-өһө, доруобуйата, култуурата, үгэстэрэ судаарыстыбаннай тирэхтэнэн сайдар кыахтаммыттара.

Саха бэлитиичэскэй лиидэрдэрин оруоллара

Саха сирэ автономияны ыларыгар Максим Аммосов, Платон Ойуунускай уонна Исидор Барахов сүҥкэн оруо­лу ылбыттара. Кинилэр үлэлэрэ уонна автономияны туруорсуу иһин охсуһуулара – бу сыалы ситиһиигэ сүрүн төһүү буолбута. Кинилэр көҕүлээһиннэрэ, туруорсуулара уонна быһаарыы­лаах дьайыылара автономнай өрөспүүбүлүкэ үөскээһинигэр улахан оруолу ылбыта.

1920 сыллаахха П.А. Ойуу­нускай салайааччылаах анал хамыыһыйа национальнай суверенитекка олоҕурбут Саха сирин дьылҕатын быһаа­рар докумуон бырайыагын бэлэмнээбитэ. М.К. Аммосов ССКП уонна РСФСР омуктар дьыалаларыгар норуодунай комиссариат иннигэр Саха АССР-ы тэрийэр туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ. Онон кини дакылаатыгар олоҕуран уобаластааҕы баартыйа мунньаҕар автономияны олохтуур туһунан резолюция ылыммыта. Ону 1921 сыл алтынньытыгар Саха сиригэр буолбут бастакы сийиэскэ өйөөбүттэрэ. Онон 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Ситэриилээх Киин кэмитиэт Президиума Саха автономиятын туһунан уурааҕы таһаарбыта. Автономия олохтоноругар биир улахан оруолу ылбыт киһинэн И.Н. Барахов буолар. Кини 1922 сыл муус устар ыйыгар баартыйа 10-с си­­йиэһигэр Саха сириттэн соҕотоҕун куоластыыр быраап­таах кыттыбыта.

Саҥа олоҕу тутуу

Ааспыт үйэ 90-с сылларын саҥатыгар судаарыстыбаннай суверенитет ылыллан, Саха сирин бэлитиичэскэй олоҕо, устуоруйата тосту уларыйбыта. 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр норуокка киэҥник дьүүллэһии түмүгэр Өрөспүүбүлүкэ судаарыс­тыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыллыбыта. Ити Декларацияҕа олоҕуран, 1992 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията (Төрүт Сокуона) ылыллыбыта. Бу инники кэскилбитин түстээбит сүрүн докумуоннарга олоҕуран М.Е. Николаев баһылыктаах өрөспүүбүлүкэбит Федеральнай киини кытта бииргэ олоруутун сүрүннүүр тыын суолталаах докумуоннар, сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэрэ. Ол докумуоннарга Б.Н.Ельцин, М.Е.Николаев илии баттаабыттара.

Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтэ 1991 сыл алтынньы 17 күнүгэр ылыммыт сокуонугар олоҕуран, 1991 сыл ахсынньы 20 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин быыбара ыытыллыбыта. Ол түмүгэр баһыйар куолаһы ылан, Михаил Ефимович Николаев өрөспүүбүлүкэбит бастакы Бэрэсидьиэнинэн талыллыбыта. Кини судаарыс­тыбаннай бы­­лаас оруолун быдан үрдүк таһымҥа таһаарбыта, норуокка ордук чугаһаппыта. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын Арассыыйа Киин былаа­һын кытары сибээһи хаһааҥ­ҥытааҕар даҕаны үрдэппитэ. Саха сирин сайдыытыгар саҥа олугу уурбута. Онтон ыла Саха Өрөспүүбүлүкэтэ автономияттан көҥүл өттүнэн ак­­каастанан, Арассыыйа Киин былааһын кытта саҥалыы дьиҥнээх федеративнай сыһыаннаһыыны олохтообута. Сир баайын туһаныыга быраап ылан, экэнэмии­чэскэй сайдыыны өрөспүүбүлүкэ бэ­­йэтэ былааннаан норуот интэ­риэһигэр хайыһыннарар суолга турбута. Арассыыйа Киин былаа­һын кытары чугастык өйдөһөн, өрөспүүбүлүкэ үрдүк статуһун, киэҥ боломуочуйалары ылбыта.

Сайдыы бүгүҥҥү түһүмэҕэ

Бүгүн Саха сирэ Арассыыйа Федерациятын экэниэмикэтигэр тирэҕинэн, сайдыы суолунан кэскиллээхтик хаамар, тэтимнээхтик сайдар эрэгийиэнинэн буолар. Бырамыысыланнас сайдарыгар саҥа кыахтары үөскэтии, айылҕаны харыстааһын уонна дьон-сэргэ доруобуйатын тупсарыы – бу эрэги­йиэн тутуһар бэлиитикэтин тутаах соруктарынан буолар.

Кэнники сылларга өрөспүү­бүлүкэ бигэ туруктаах буоларыгар, иннин диэки киэҥник хардыылаан, олох-дьаһах өттүнэн күүскэ сайдарыгар, үөрэххэ, билимҥэ, доруобуйа харыстабылыгар уонна да атын салааларга үрдүк чыпчааллары даба­йарга сүҥкэннээх үлэ ыытылынна.

Кэнники биэс сылга өрөспүүбүлүкэҕэ сиртэн хостонор баайы хостооһун көрдөрүүтэ үрдээтэ. Ил Дархан Айсен Николаев Саха сирин экэниэ­микэтэ туруктаах буолан, билиҥҥи уустук кэмҥэ дойду экэниэмикэтин тирэҕинэн буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээн турар. Саха сиригэр кэлиҥҥи сылларга Арассыыйа бэрэси­дьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит  национальнай бырайыактарынан үгүс элбэх социальнай эбийиэк тутуллан нэһилиэнньэ олоҕун таһымын үрдүүр. Элбэх омук олорор өрөспүүбүлүкэтэ бастыҥ үгэстэргэ тирэҕирэн, эйэнэн уонна биир санаанан, сайдыы билиҥҥи көдьүүстээх суолларын туһанан инники соруктары толорор, уйгулаах олоҕу тутар.