Арассыыйа илиҥҥи суолун сайыннарыа

Арассыыйа Аҕа баһылыга Владимир Путин бу нэдиэлэҕэ Москваҕа Азербайджан бэрэсидьиэнэ Ильхам Алиевы кытары көрүстэ. Омос көрдөххө, бу көрсүһүү икки дойду салайааччыларын уочараттаах кэпсэтиилэрин курдук эрээри, эрэгийиэннэр сайдыыларыгар биир баттаамалаах кэпсэтии буолла. Мунньахха биһиги өрөспүүбүлүкэбитин таарыйар боппуруос эмиэ көтөҕүлүннэ. Ол – тимир суолун сайдыыта.

Алиевтар уонна Арассыыйа

Ильхам Алиев Азербай­джаны 2003 сылтан сала­йар. Быйыл олунньуга быыбарга 92,12% ылан, бэһис төгүлүн дойдутун салайааччытынан талылынна. Бу иннинэ бэрэсидьиэнинэн кини аҕата Гейдар Алиев олорбута. Онон, ааҕаач­чым, Азербайджаҥҥа аҕалаах уол Алиевтар оруоллара улахан эбит диэн суруйуубут саҕаланыыта өйгөр хатаан кэбис.

Арассыыйа уонна Азербай­джан Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэннэ 1992 сыллаахха бииргэ үлэлэһии дуогабарын баттаспыттара. Ол эрээри Хайа Карабаҕар биир тылы булумуналар, сыһыаннара биир кэмҥэ тымныйталыы сылдьыбыт­тааҕа. 2001 сыллаахха Владимир Путин Бакуга Гейдар Алиевы кытары көрсүбүтэ. Бу кэпсэтии икки дойдулар бииргэ үлэлэһиилэригэр олук буолбута диэтэхпинэ, арааһа, сыыстарбатым буолуо. Кэлин бу кэпсэтиилэргэ олоҕуран, 2008 сыллаахха Азербайджан, Армения уонна Арассыыйа Хайа Карабаҕын боппуруоһугар үс өрүттээх дуогабар баттаспыттара. Иккиһин 2020 сыллаахха дуогабардаспыттара. Гейдар Алиев бу дуогабардаһыылар тустарынан өссө 1993 сыллаахха: “Арассыыйа олус улахан дойду, биһиги хоту сытар ыалбыт. Арассыыйа уонна Азербайджан сыһыаннаһыылара сылтан сыл кэҥээн, сайдан иһиэхтээх, хайа да өттүгэр табыгастаах уонна көдьүүстээх буолуохтаах”, – диэн эппитэ баар.

Бу икки дойдулар сыһыаннаһыыларыгар өссө биир чахчыны этэн аһарыахпын баҕарабын. 2022 сыллаахха байыаннай эпэрээссийэ буолуон эрэ иннинэ Азербайджан уонна Арассыыйа бэрэсидьиэн­нэрэ дойдулар бииргэ үлэлээһиннэрэ саҕаламмыта 30 сылын көрсө Декларация баттаспыттара. Бу докумуон Москватааҕы декларация диэн ааттаммыта. Үгүс дойду бу дуогабардаһыыны кынчарыйа көрбүтэ. Ол эрээри бу докумуон Кавказ эрэгийиэннэригэр куттал суох буолуутун хааччыйыыга улахан суолталаах этэ.

Бэлиитикэ хонуутугар Путин уонна Алиев биир санаа­лаах бэлиитиктэр быһыытынан көстөллөр. Икки дойду салайааччылара төлөпүөнүнэн кэпсэппиттэрин туһунан РФ бэрэсидьиэнин пресс-сулуус­пата сойуппакка таһааран иһэр. Ону сэргэ икки дойду лиидэрдэрэ түгэн көһүннэр эрэ тас дойдуларга да сирэй көрсөн кэпсэтэ сатыыллар. Бүтэһигин былырыын алтынньыга Бишкеккэ Тутулуга суох судаарыстыбалар түмсүүлэрин мунньаҕар көрсүбүттэрэ. Оттон быйыл икки дойдуга бэрэсидьиэн быыбардара ааспыттарын кэннэ муус устарга көрүстүлэр. Көрсүһүүгэ тугу кэпсэттилэрий?

Илиҥҥи хайысха уонна БАМ

Ханнык баҕарар дойдулар сыһыаннаһыыларыгар дьоннор доҕордоһуулара эбэтэр туох эмэ бырайыак улахан оруол­лаах буолар. Ол тэҥэ Арассыыйа уонна Азербайджан сыһыаннаһыыларыгар Байкал-Амур тимир суолун тутуу оруо­ла улахан. Санатан эттэххэ, бу тутуу өссө 1911 сылтан силис-мутук тардар. Оччолорго Сибиири, Уһук Илини туһаҕа таһаарыы соруга туран, улахан былаан оҥоһуллубута. 30-с сылларга бу бырайыак былаа­на торумнанан “Байкал-Амур магистрала” диэн ааттанан тутуу саҕаланыах курдук буолан иһэн, Аҕа дойду сэриитэ буолан тохтоон хаалбыта.

Бу тутуу кэлин 70-с сылларга сөргүтүллэн, 1974 сыллаахтан саҕаламмыта. Онон быйыл тутуу саҕаламмыта 50 сыллаах үбүлүөйэ. Манна барыта икки мөлүйүөнтэн тахса киһи үлэлэспитэ биллэр. Суол уопсай уһуна түөрт тыһыынча килэмиэтиртэн тахса. Арассыыйа алта эрэгийиэнин, Иркутскай, Чита, Амур уобаластарын, Бурятияны, Саха сирин уонна Хабаровскай кыраайы, хабар киэҥ бырайыак буолар. Итини таһынан, Тутулуга суох судаа­рыстыбалар түмсүүлэригэр эмиэ улахан суолталаах.

Бу тутуу Арассыыйаны уонна Азербайджаны тугунан сибээстиирий диэтэххэ, Гейдар Алиев БАМ тутуутугар быһаччы үлэлэспит киһи буолар. Оччолорго Гейдар Алиевич ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччынан үлэлиирэ. БАМ тутуута барыта кини хонтуруолунан барбыта. “Арассыыйа дьоно-сэр­гэтэ Гейдар Алиевич үлэтин-хамнаһын умнубаттар. Эбийиэктэри барытын бэйэ­тинэн кэрийэрэ, хас биирдии үлэһити, саҥа бөһүөлэк олохтоохторун кытары кэпсэтэрэ диэн ахталлар. Гейдар Алиевич салайар кэмигэр Азербайджан бырайыактаач­чыларын, тутаач­чыларын көмөтүнэн Улькан, Ангоя диэн саҥа бөһүөлэктэр тутуллубуттара. Билигин Азербайджан тутааччылара БАМ тимир суолун саҥардыыга үлэлэһэ сылдьаллар. Чуолаан Хабаровскай кыраайга уонна Саха сиригэр”, – диэн иһитиннэрэр Владимир Путин БАМ бэтэрээннэрин кытары көрсүһүүгэ.

Ильхам Алиев Владимир Владимирович этиитин ситэрэн: “Гейдар Алиевич Братскайтан саҕалаан Владивостокка, Находкаҕа тиийэ бара сылдьыбыта. Командировкатын кэмигэр сороҕун сатыы­лаан, буойа­һынан айаннаан, бөртө­лүөтүнэн көтөн тиийбитин, үлэһиттэри кытары алтыспытын өрө көтөҕүллэн олорон кэпсиирин өйдүүбүн. Онно кини Сэбиэскэй Сойуус, билигин Арассыыйа, киэҥин, модунун, күүстээҕин, айылҕата уратытын, дьоно-сэргэтэ олус күүстээх санаалаахтарын сөҕө көрбүтүн кэпсээбитэ. Билигин бу баараҕай тутуу үгүс судаарыс­тыбаны силбиир далаһа буолар”, – диэн эттэ.

Саҥа бырайыак

Владимир Путин бу баараҕай тутуу XXI үйэҕэ суолтатын сүтэрбэтин, манна олоҕуран билигин өссө саҥа быра­йыактар саҕыллан тахсан иһэл­лэрин бэлиэтиир. Чуолаан “Хоту-Соҕуруу” диэн суол-иис бырайыагын туһунан кэпсэттилэр. Бу тутуу Хотугу муустаах муораны уонна Персия хомотун силбиир улахан бырайыак буолуохтаах.

– Байкал-Амур магистрала Сибиир, Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэр сайдыыларыгар, Тиихэй акыйааҥҥа тиийэ таһаҕаһы таһыыга олук буолла. Салгыы биһиги илиҥҥи полигоммутун сайыннарар былааннаахпыт. Ол иһигэр БАМ учаастактарын саҥардар, Транссиб, “Хоту-соҕуруу” курдук улахан бырайыактары олоххо киллэрэр соруктаахпыт. Бу бырайыактар Арассыыйа илин диэки сайдыытыгар суол­талара улахан. “Хоту-соҕуруу” бырайыак, БАМ тутуутун курдук, норуоттар икки ардыларынааҕы үлэлэһии биир чаҕылхай холобурунан буолуохтаах. Евразия дойдуларыгар бу биир сүрүн бырайыак буолар, – диэн этэр Владимир Путин.

Манна сыһыаран бэрэсидьиэн БАМ ааһар куораттарыгар маастар-былааннар оҥоһуллубуттарын бэлиэтээн эттэ. Саха сириттэн Нерюнгри куораты ааттаата.

– Билигин Арассыыйа бырабыыталыстыбата Тында, Северобайкальскай, Нерюнгри, Комсомольск-на-Амуре куораттар социальнай-экэнэмиичэс­кэй сайдыыларын былаанын бигэргэттэ. Бу былаанынан тырааныспар, суол-­иис эбийиэк­тэрин таһынан, хомунаалынай хаһаайыстыба, социаль­най тутуулар барыта саҥардыллыахтаахтар. Ол иһигэр оскуола, балыыһа, уһуйаан, спортивнай эбийиэктэр, олорор дьиэлэр тутуулара барыахтаах, – диэн иһитиннэрдэ.

Оттон Ильхам Гейдарович “Хоту-соҕуруу” бырайыак туһунан этэригэр: “Арассыыйа уонна Азербайджан БАМ курдук бигэ тирэхтээх. Аны билигин салгыы “Хоту-соҕуруу” бырайыакка бииргэ үлэлэһэбит. Азербайджан уонна Арассыыйа кыраныыссатын Ираны кытары ситимниир тимир суола баар. Ол эрээри аныгы үйэ саҥа учаас­тактары киллэрэри, бу суолу сайыннаран биэрэри ирдиир”, – диэн бэлиэ­тиир. Онон Арассыыйа уонна Азербайджан салгыы бииргэ үлэлэһиигэ далаһаларын илин диэки өссө кэҥэтэр былаан­наахтар.